سقوط بالگرد و تولد یک «قدیس‌»؛ چگونه تصویر رئیسی یک‌شبه عوض شد؟

بی بی سی:مسعود آذر
گرد و غبار بالگرد حامل ابراهیم رئیسی کنار رفته و خبرهای سوز و گداز برای کشته شدن آقای رئیسی وهمراهانش فروکش کرده است. مرور گفته‌ها و نوشته‌ها در روزهای گذشته نشان می‌دهد که انگار با یک «ابراهیم رئیسی» جدید روبرو هستیم که کارنامه قضایی و سیاسی او «بازنویسی» شده است. او اینک در چشم طرفدارانش هم‌سنگ یک «قدیس» و «معصوم» است. و نزدیکانش «نگران» هستند که در انتخابات ریاست جمهوری از نام و جایگاه او «سو استفاده» شود.

برای رئیس جمهور دیروز، روایت پشت روایت از امام اول و دوازدهم شیعیان منتشر شد و گام به گام این تعاریف و تمجیدها را چنان بالا بردند که در نهایت وعده دادند که ابراهیم رئیسی همچون مسیح «رجعت» خواهد کرد و «با سپاهی از شهیدان خواهد آمد».

مرور گفته‌ها و اظهارات مقام‌های حکومتی درباره ابراهیم رئیسی نشان می‌دهد طرفداران و حامیانش، او را در جایگاهی دست نیافتنی قرار داده‌اند و این منزلت شاید در آینده حتی فراتر از «کرامات» روح‌الله خمینی نیز ساخته و پرداخته شود. این روزها به‌گونه‌ای با کارنامه و عملکرد گذشته‌ رئیسی برخورد می‌شود که هر انتقادی از او با عقوبت و گناه همراه است.

برای آیت‌الله خمینی در میان صدها کتابی که منتشر شده، کتابی هم با عنوان «کرامات امام» نوشته شده است و در آن مواردی مانند «شفا با آب نیم‌خورده امام»، «شفای بیمار»، «شفا به دست مبارک امام خمینی»، «قندها را تبرک کردند» و... به چشم می‌خورد. با توجه به درخواست طرفدارانش، بعید نیست برای آقای رئیسی نیز «موسسه نشر آثار و اندیشه‌ها» تاسیس شود.

این قدسی سازی از کجا می‌آید؟ و چرا بخصوص روحانیون و مراجع تقلید با چنین القاب و عناوینی که «شبهه برانگیز» است و به عنوان خرافات و بدعت شناخته می‌شود، برخورد نمی‌کنند و سکوت اختیار کرده‌اند؟
مرور گفته‌ها و اظهارات مقام‌های حکومتی درباره ابراهیم رئیسی نشان می‌دهد طرفداران و حامیانش، او را در جایگاهی دست نیافتنی قرار داده‌انددرباره رئیسی چه گفته‌اند؟
تا زمانی که ابراهیم رئیسی زنده بود و در مستند دستگاه اجرایی بود، بخش زیادی از اصولگرایان انتقادات جدی به برنامه‌ها، عملکرد وعده‌های به زمین مانده او داشتند. ناکارآمدی دولت در حوزه‌های اقتصادی و بخصوص معیشت مردم صدای حتی مراجع تقلید را درآورده بود. آقای رئیسی ده روز پیش از وقوع سانحه به قم رفته بود و کلام مشترک چند مرجع تقلید نالیدن از اوضاع اقتصادی بود.

از روزی که خبر مرگ رئیسی منتشر شد مسئولان و رسانه‌های حکومتی، به شکل گسترده‌ای اقدام به تعریف و تمجید و آمارسازی و دست‌آوردسازی برای ابراهیم رئیسی کردند و در مقابل انتقاد هرچند کوچکی واکنش‌های تندی نشان دادند.

شهرداری تهران مدعی شد که «۱۲ میلیون نفر در مراسم تشییع آقای رئیسی شرکت کردند». استاندار لرستان اعلام کرد «۲ و نیم میلیارد نفر از جمعیت جهان برای ابراهیم رئیسی عزای عمومی گرفتند». وزیر ارشاد در یک نظرسنجی که مشخص نبود چطور و چگونه انجام شده است گفت «۹۴ درصد مردم سوگوار مرگ رئیسی هستند».

در جهت تصویرسازی ایده‌ال از عملکرد آقای رئیسی، شهرداری تهران در پاسخ به منتقدانی که او را «بی‌سواد» می‌خواندند، پوستری منتشر کرد که روی آن نوشته بود: «تو بی‌سواد نبودی».

جنبه دیگر این موضوع پرداختن به ویژگی‌های فردی آقای رئیسی از بعد «معنوی و عرفانی» است. انتشار تصاویر پیامبرگونه‌، نصب پوسترهایی با مضمون ورود آقای رئیسی و همراهانش به بهشت و استقبال قاسم سلیمانی از آنها، نمونه‌ای از تبلیغات شهری و رسانه‌ای بود که اکثر آنها با انتقاداتی همراه شد و بارها گلایه شد که چرا تصاویر خلبانان و ارتشی‌هایی که همراه آقای رئیسی کشته شدند، نادیده گرفته می‌شود و نامی از آنها نیست.

بخشی از طرفداران حکومت این بعد زندگی آقای رئیسی را چند گام جلوتر بردند و مطالبی درباره آقای رئیسی بیان کردند که معمولا برای امامان شیعه بکار می‌رود و از او یک چهره آسمانی و معصوم ساختند.

یکی از اولین ادعاها به سخنان رئیس تولیت آستان قدس رضوی برمی‌گردد. احمد مروی در مقابل دوربین خاطره‌ای از آقای رئیسی نقل کرد و مدعی شد که «امام علی دست روی شانه آقای رئیسی گذاشته» و «از او خواسته برای مردم کار کند تا او پشتیبانش باشد».

روز پنجم خردادماه مهدی دونده، فرماندار نیشابور مدعی شد فردی که در نیشابور «با امام زمان مرتبط است، امام زمان را دیده است که در مسیر سقوط بالگرد با استرس و اضطراب در رفت و آمد است؛ اما نهایتا گفته‌اند که قرار نیست کارمان را با معجزه پیش ببریم».

یاسر میردامادی، پژوهشگر و از نواندیشان دینی در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی می‌گوید: «تقدس‌تراشی‌ها نشانه بحران در جامعه است و موضوع تقدس‌تراشی برای آقای رئیسی با توجه به عصر ارتباطات به یک سال نرسیده از بین می‌رود و همین حالا یک ماه از مرگ رئیسی نگذشته طرفدارانش رفتند برای انتخابات ثبت نام کردند.»

آقای میردامادی با اشاره به تقدس‌گرایی برای آیت‌الله خمینی می‌گوید: «قداست او به دو دهه نکشید و فرو پاشید و فکر نمی‌کنم صد سال دیگر نامی از خمینی باشد.»
انتشار تصاویر پیامبرگونه‌، نصب پوسترهایی با مضمون ورود آقای رئیسی و همراهانش به بهشت و استقبال قاسم سلیمانی از آنها، نمونه‌ای از تبلیغات شهری و رسانه‌ای بوددیدار و ملاقات مقامات با «امام زمان»
استفاده از امامان برای بالابردن موقعیت و جایگاه مذهبی و دینی افراد تازگی ندارد اما نوع کشته شدن کسانی مانند ابراهیم رئیسی و قاسم سلیمانی این فرصت و امکان را بیشتر فراهم کرد تا درباره آنها روایت‌ها و مطالبی گفته شود.

در روزهای اخیر ویدئویی در فضای مجازی دست به دست می‌شود که منصور ارضی، مداح معروف نزدیک به حاکمیت در ایران مدعی می‌شود طبق خوابی که یکی از بزرگان دیده «حاج قاسم سلیمانی مشاور حضرت زهرا است». او سه بار کلمه «مشاور» را تکرار می‌کند.

در بین مقام‌هایی که در سال‌های اخیر خاطرات یا سخنانی را به امام غائب شیعیان نسبت داده کاظم صدیقی، امام جمعه موقت تهران و تولیت «حوزه علمیه امام خمینی» است.

آقای صدیقی بارها سخنانی مانند «امام زمان غصه می‌خورند» (خردادماه ۱۴۰۱) و «امام زمان فرمودند امامزاده‌ها نامه‌های مردم را برای من حواله می‌کنند و من آنها را پاراف و امضاء می‌کنم» (فروردین ۱۳۹۸) را بیان کرده است. بعضی از کاربران شبکه‌های اجتماعی با توجه به تکرار این نوع ادعاها می‌گویند آقای صدیقی به گونه‌ای صحبت می‌کند که «انگار مسئول دفتر امام زمان در روی زمین است».

آقای صدیقی علاوه بر بیان مواردی درباره امام دوازدهم درباره «معجزات و کرامات» اشخاص نیز اظهاراتی بیان کرده است. از معدود مواردی که منجر به عذرخواهی آقای صدیقی شد به اظهارات جنجالی او در جریان فوت محمدتقی مصباح‌یزدی، روحانی نزدیک به علی خامنه‌ای برمی‌گردد. او در دی‌ماه سال ۱۳۹۹ نقل قول کرده بود که آقای مصباح یزدی در هنگام غسل دادن چشم باز کرده و « یک نگاه مهربانانه‌ای کرد و دوباره چشمانش را بست».

محسن خزعلی، فرزند ارشد ابوالقاسم خزعلی، عضو پیشین شورای نگهبان گفته بود که «آقای صدیقی به‌قدری دروغ به امام زمان بسته مراجع ایشان را راه نمی‌دهند».

اگر کمی به عقب برگردیم آقای مصباح‌یزدی نیز در جریان انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴ گفته بود «امام زمان برای پیروزی احمدی‌نژاد دعا می‌کند».

اصولگرایان در آن سال‌ها دولت محمود احمدی‌نژاد را دولت امام زمان و «معجزه هزاره سوم» می‌دانستند. آقای احمدی‌نژاد در اولین سفری که به سازمان ملل داشت در مهرماه سال ۱۳۸۴ در دیدار با یکی از مراجع گفته بود که «هاله‌ نور» او را احاطه کرده بود.

در دولت آقای احمدی نژاد ادعای ارتباط با امام زمان بسیار شنیده می‌شد چنانکه در یکی از اسناد ویکی لیکس، که در سایت انتخاب، منتشر شده، گفته می‌شود: «وابستگی احمدی نژاد به مشایی به دلیل این است که (رحیم) مشایی، (مسئول دفتر رئیس جمهور وقت) در ارتباط مستقیم با امام زمان است».

درباره راستی‌آزمایی خواب‌ها و نقل قول‌ها از امامان معمولا رمزگشایی صورت نمی‌گیرد و صحت و سقم آنها مشخص نمی‌شود و معلوم نیست که چرا از دوازده امام شیعه فقط دو سه نفرشان همیشه مورد استناد قرار می‌گیرد.

یکی از نمونه‌هایی که پس از گذشت سال‌ها رمزگشایی شده و نشان می‌دهد هدفمند منتشر شده است به «دیدن چهره روح‌الله خمینی در ماه» برمی‌گردد. چند سال پیش ویدئویی از مشاور امنیتی رئیس ساواک در یک کنفرانس مطبوعاتی در اوایل انقلاب منتشر شد که در آن از طرحی به نام «ماهان» نام برده می‌شود که در سال‌های پایانی حکومت پهلوی در «دولت نظامی ازهاری» اجرا می‌شود.

در مصاحبه مامور ساواک که به نوعی یادآور اعترافات اجباری است و درباره سرنوشت او اطلاعاتی در دست نیست، می‌گوید به پیشنهاد موساد یک طرح عملیات روانی برای سخره گرفتن اعتقادات مذهبی مردم صورت گرفت و «۲۰ میلیون تومان بودجه برای آن درنظر گرفته شد».

او در ادامه می‌گوید قسمت اصلی این بودجه هزینه «روحانی‌نماها» شد تا آنها تبلیغ کنند که امام رضا را در خواب دیده‌اند و «امام رضا توصیه کرده به شاه کمک کنید تا در ایران بماند» و یکی دیگر از شایعات «دیدن آیت‌الله خمینی در ماه» بوده است.
خاطره جنجالی آقای خامنه‌ای به مناسبت سالگرد کشته شدن قاسم سلیمانی از دیدار با فرماندهان سپاه: «نشستم روی پله، یک صحبت گرم و گیرایی کردم... خدای متعال همین‌طور حرف میزد! در واقع زبان من بود، حرف خدا بود؛ خیلی جلسه‌ عجیبی بود، خیلی تأثیراتی گذاشت»خامنه ای و «صدای خدا»
سخنان علی خامنه‌ای در دیدار با خانواده قاسم سلیمانی در دهم دی‌ماه ۱۴۰۲ درباره اینکه «حرف خدا» از زبانش جاری شده بسیار جنجالی شد.

در این جلسه آقای خامنه‌ای به مناسبت سالگرد کشته شدن قاسم سلیمانی به ذکر خاطره‌ای در دیدار با فرماندهان سپاه اشاره می‌کند و می‌گوید: «نشستم روی پله، یک صحبت گرم و گیرایی کردم؛ قبلاً هم فکرش را نکرده بودم؛ خدای متعال همین‌طور حرف میزد! در واقع زبان من بود، حرف خدا بود؛ خیلی جلسه‌ عجیبی بود، خیلی تأثیراتی گذاشت».

واکنش‌ها به این سخنان بسیار زیاد بود و نشریه «خط حزب‌الله» وابسته به دفتر رهبر جمهوری سلامی ایران مجبور شد که توضیحاتی دراین باره منتشر کند. این نشریه منتقدان را «ضد انقلاب» خواند و نوشت: «برای کسی که با انسان‌های موحد حشرونشر داشته باشد، چنین تعابیری اصلاً عجیب و دور از ذهن نیست؛ اما متاسفانه کسانی که بویی از حیات توحیدی نبرده‌اند و حلاوتش را تجربه نکرده اند... به ایشان اتهام‌های ناروا میزند».

درباره ارتباط معنوی علی خامنه‌ای با امام دوازدهم و «توجه امام زمان به علی خامنه‌ای» مطالبی از قول خودش گفته شده است چنانکه در کتاب «آب، آیینه، آفتاب» که در سال ۸۸ منتشر شده، نقل قول حسن نصرالله دبیرکل حزب الله لبنان از آقای خامنه‌ای چنین بازگو شده: «من در اداره امور کشور بعضی وقت‌ها حل مسائل برایم دشوار می‌شود و دیگر هیچ راهی پیدا نمی‌شود، راه قم را پیش می‌گیریم و راهی مسجد جمکران می شویم. بعد از راز و نیاز با آقا [امام زمان]، من احساس می‌کنم همانجا دستی از غیب مرا راهنمایی می‌کند و من در آنجا به تصمیمی می رسم و مشکل بدین صورت حل می‌شود».

همچنین بارها از قول مقام‌ها و روحانیون نزدیک به حکومت مطالبی درباره ارتباط با «توجه» امام زمان به رهبر جمهوری اسلامی منتشر شده است. کاظم صدیقی در یک برنامه زنده تلویزیونی در ۱۸ اردیبهشت ۹۹ اعلام کرد که رهبر جمهوری اسلامی از «قماش» امام زمان است. او پیشتر هم گفته بود «وجود مبارک امام زمان در عرفات با اسم ایشان [رهبر] را دعا می‌کرده» و «مقام معظم رهبری به دیدارامام زمان نائل آمده است».

در یک نمونه جنجالی دیگر، محمد سعیدی امام جمعه قم، در سخنرانی ۲ بهمن ۸۹ خود داستانی از لحظه تولد علی خامنه‌ای روایت می‌کند که آقای خامنه‌ای در حین تولد «یا علی» گفته است.

درباره ارتباطات و مراتب معنوی و کرامات آقای خامنه‌ای که از قول مقام‌ها، مداحان و بعضی از روحانیون عنوان می‌شود، تاکنون خبری یا مطلبی در رسانه‌ها عنوان نشده است که با گویندگان این سخنان برخوردی صورت گرفته باشد. شاید تنها موردی که در رسانه‌ها منتشر شد به «توبیخ» امام جمعه قم درباره تولد آقای خامنه‌ای برمی‌گردد. البته این توبیخ هم احتمالا بخاطر تصویرسازی‌هایی بود که در آن زمان در فضای مجازی برای خنده و استهزا صورت گرفت.
یاسر میردامادی، پژوهشگر و نواندیش دینی می‌گوید بخشی از دلایل سکوت روحانیت این است که آنها با این تقدس‌تراشی و خرافات‌پروری همدل و همراه هستندچرا علما سکوت می‌کنند؟
آنچه درباره روح‌الله خمینی گفته شده و روایت‌هایی که برای علی خامنه‌ای و ابراهیم رئیسی منتشر می‌شود برآمده از شرایط تاریخی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی در ایران است که پس از انقلاب ایران تشدید و تبلیغ شده و دست‌کم با سکوت روحانیون شاخص حوزه‌های علمیه، تائید شده است.

امکانات ارتباطی مدرن کمک کرده‌اند تا بعضی ازسخنرانی‌ها، مداحی‌ها و روایت‌های عجیب و غریبی که از امامان شیعه مطرح می‌شود، بصورت فراگیرتری دست به دست شود و براساس آنها مطالب و نوشته‌های جدیدی نیز نوشته شود. محققان و روشنفکران دینی اشاعه خرافات و احادیث ساختگی را مختص به صدر اسلام نمی‌دانند و براین باورند اگرچه «نهضت روایت‌سازی و حدیث» همانند گذشته ادامه ندارد اما همچنان کسانی‌ هستند که برای «ثواب» به بیان خواب‌های ساختگی یا نامعتبر و روایت‌ها و نقل‌قول‌هایی از امامان شیعه دست می‌زنند.

هراز گاهی در بعضی از سخنرانی‌های مذهبی، مداحی‌ها و هیات‌های عزاداری‌ها درباره مسایلی مانند مهدویت، ظهور امام زمان، کرامات مکان‌ها و زیارتگاه‌های مذهبی مطالبی عنوان می‌شود که سندیت ندارد اما مرجعی نیز وجود ندارد که مانع از بیان چنین حرف‌هایی شود. بخشی از روحانیون نیز براین باورند که برای حفظ اسلام و بخصوص «حکومت اسلامی» چنین سخنانی ضروری و قابل چشم‌پوشی است.

یاسر میردامادی، پژوهشگر و نواندیش دینی می‌گوید «بخشی از دلایل سکوت روحانیت این است که آنها با این تقدس‌تراشی و خرافات‌پروری همدل و همراه هستند و بخشی دیگر از روحانیت در عمل جرات نمی‌کنند واکنشی نشان دهند و بخش مستقل روحانیت نیز در جمهوری اسلامی از بین رفته است و نمی‌توان انتظار داشت که در این شرایط بحرانی کاری کنند».

محمد سروش محلاتی، از استادان حوزه علمیه «وابستگی و طمع» و «ترس» را از مشکلات امروز عالمان دینی می‌داند و براین باور است که وابستگی به حکومت باعث می‌شود دهان عالم دینی «دوخته شود» و «حریت و آزادی» او سلب شود.

آقای سروش محلاتی می‌گوید تاکید روی صلاحیت علمی، اخلاقی و تقوای علما کافی نیست و «کسی‌که فقیه و مجتهد باشد اما ترسو باشد، نمی‌تواند حقایق این مکتب را درک کند چون روحیه‌ی او با منطق این دین تناسب و سنخیت ندارد و همه‌چیز را به‌اقتضاء روحیه‌ی خودش کج می‌فهمد».