آیا ایران با گشایش گذرگاه زنگزور در قره‌باغ منزوی‌تر می‌شود؟

رؤسای جمهور آذربایجان و ترکیه در مراسم امضای قرارداد در منطقه نخجوان، ۲۵ سپتامبررادیو فردا: یک هفته پس از حمله ارتش جمهوری‌ آذربایجان و تصرف کامل ناحیه ناگورنو- قره‌باغ، طرح ایجاد گذرگاه زمینی بین بخش اصلی خاک جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان که به گذرگاه زمینی زنگزور معروف است و از امتداد مرزهای ایران و ارمنستان عبور می‌کند، بار دیگر مناقشه‌برانگیز شده است.

با کنار گذاشتن ایران از گذرگاه زنگِزور، علاوه بر قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان که دروازه تجارت ایران با اوراسیاست، ایران از بازار کالا و انرژی که از این مسیر عبور خواهد کرد، محروم می‌شود؛ وضعیتی که کارشناسان آن را انزوای بیشتر برای جمهوری اسلامی توصیف می‌کنند.

حدود یک ماه پیش هم در اجلاس سران کشورهای ۲۰ طرح کریدور هند-خاورمیانه-اروپا نهایی شد که در نقشه این طرح ایران کنار گذاشته شده و حالا از مرزهای شمالی با تحولات منطقه قفقاز یک انزوای دیگر پیش روی ایران است.

گذرگاه زنگزور نه فقط در راستای منافع ترکیه و جمهوری آذربایجان است، بلکه کشورهای زیادی از این اتصال سود خواهند برد. هم مسیر شمالی پروژه «ابتکار کمربند و جاده» چین تکمیل می‌شود و هم نفت و گاز ترکمنستان و آذربایجان به اروپا می‌رسد تا جایگزینی برای نفت و گاز روسیه باشد که به دلیل جنگ با اوکراین متوقف شده است.

کریدور زمینی زنگزور جاده‌ای است که در مرز سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ایران قرار دارد و در صورت بازگشایی، جمهوری آذربایجان را به قره‌باغ متصل می‌کند. از آن‌جا که این دالان در امتداد مرز ایران و ارمنستان قرار دارد، مقام‌های ایرانی می‌گویند کنترل آن از سوی باکو منجر به قطع شدن ارتباط مرزی میان ایران و ارمنستان خواهد شد؛ اتفاقی که مقام‌های جمهوری اسلامی آن‌را غیرقابل قبول می‌خوانند.

زنگزور، علاوه‌بر اهمیتی که به‌لحاظ ژئوپلتیک دارد، دربرگیرنده منافع اقتصادی کشورهای اطراف و امتداد مسیر ترانزیتی است که قرار است چین را به اروپا متصل کند. در مقابل اما، این گذرگاه برای ایران، ارمنستان و حتی گرجستان که از این مسیر دور می‌مانند، زیان‌آور خواهد بود؛ به این دلیل که دسترسی ایران را برای حضور یا مشارکت در پروژه صادرات گاز طبیعی و نفت ترکمنستان و قزاقستان از طریق خط لوله دریای خزر به آذربایجان، ترکیه و در نهایت اروپا مسدود می‌کند.

نفت و گاز و تجارت در اوراسیا
ایران به عنوان دومین دارنده منابع گازی و چهارمین دارنده ذخایر نفتی جهان، به‌لحاظ انرژی می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در مسیر پروژه ابتکار کمربند و جاده چین داشته باشد، زیرا هم عبور از مسیر ایران کوتاه‌تر و اقتصادی‌تر است و هم منابع انرژی ایران غنی است. با این حال به دلیل سیاست‌های جمهوری اسلامی در چهار دهه اخیر، از مزیتی که می‌توانست ایران را تبدیل به قدرت اقتصادی در منطقه خاورمیانه کند، دور مانده است.

پس از فروپاشی شوروی، جمهوری اسلامی عملکرد ضعیفی در دستیابی به بازارهای آسیای میانه در مقایسه با کشورهای همسایه مثل ترکیه داشته است، به‌طوری‌ که با توجه به منابع غنی انرژی و تنوع کالاهای صادراتی، حجم تجارت ایران با آسیای میانه به‌سختی به چهار میلیارد دلار در سال می‌رسد.

بیشترین تجارت ایران با منطقه اوراسیا از طریق دو مرز نوردوز هم‌مرز با ارمنستان و جلفا هم‌مرز با نخجوان صورت می‌گیرد که براساس گزارش‌های رسمی، سال گذشته حجم تجارت ایران با کشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه حدود سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار گزارش شده است.

آن‌طور که مقامات سازمان توسعه تجارت ایران اعلام کرده‌اند، از مرز نوردوز روزانه بین ۴۵۰ تا ۵۰۰ دستگاه کامیون تردد می‌کند که این میزان تردد ارمنستان را به دروازه تجارت ایران با اوراسیا تبدیل کرده است. از همین رو، بسته شدن گذرگاه زنگزور باعث بسته شدن راه ارتباطی ایران با ارمنستان و از دست رفتن بازارهای صادراتی ایران به آسیای میانه و قفقاز می‌شود.

براساس گزارش سازمان توسعه تجارت ایران، در سال ۱۴۰۱ بیشترین صادرات ایران شامل مواد سوختی و مواد غذایی از گذرگاه زنگزوربه روسیه با ثبت ۷۴۵ میلیون دلار بوده است. تجارت ایران با جمهوری آذربایجان به میزان ۶۵۰ میلیون دلار، ارمنستان با ۴۶۵ میلیون دلار، ترکمنستان با ۴۶۰ میلیون دلار و ازبکستان با ۲۹۰ میلیون دلار از گذرگاه زنگزور صورت گرفته است.

علاوه بر اهمیت این مسیر ترانزیتی برای ایران، تجارت انرژی موضوع بسیار پراهمیت دیگری در میان همسایگان شمالی ایران محسوب می‌شود.

جمهوری آذربایجان و ترکمنستان با داشتن منابع نفت و گاز مهم‌ترین رقبای ایران برای صادرات نفت و گاز به اروپا هستند که به‌دلیل روابط نزدیک این دو کشور با کشورهای عضو اتحادیه اروپا، آمریکا و بریتانیا، شرکت‌های معتبر بین المللی فعال در حوزه نفت و گاز در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری‌های سنگینی را در این کشورها انجام داده‌اند.

ترکمنستان یکی از صادرکنندگان پیشرو گاز در منطقه خزر و آسیای مرکزی است که سه خط لوله مهم انتقال گاز در مسیر پروژه ابتکار کمربند و جاده چین دارد.

    نخست، خط لوله گاز سینو-ترکمنستان به طول یک هزار و ۸۳۳ کیلومتر که از میادین شرقی ترکمنستان آغاز و از طریق ازبکستان به غرب چین متصل می‌شود.
    دومین خط لوله گاز مسیر بخارا-اورال است که از میدان گازی دولت‌آباد در ترکمنستان آغاز و از طریق ازبکستان و قزاقستان به اورسک روسیه متصل می‌شود.
    و در نهایت، سومین خط لوله که به دنبال ادامه‌دار شدن جنگ روسیه علیه اوکراین اهمیت بیشتری برای توسعه پیدا کرده است، خط لوله ترانس خزر نام دارد. این خط لوله که با هدف دور زدن روسیه و ایران برای انتقال گاز ترکمنستان از طریق دریای خزر به آذربایجان و اتصال آن با خطوط لوله مسیر اروپا احداث شده، با متصل شدن به خط لوله قفقاز جنوبی، گاز ترکمنستان را به ترکیه می‌رساند و از آن‌جا با اتصال به خط لوله طرح‌ریزی‌شده ناباکو به جنوب شرقی اروپا منتقل خواهد کرد.

رقیب دیگر ایران در حوزه نفت و گاز جمهوری آذربایجان است. این کشور با در اختیار داشتن یکی از بزرگ‌ترین میادین گازی دنیا به نام شاه دنیز که با کنسرسیومی از شرکت‌های استات اویل و BP توسعه یافته است، از طریق سه خط لوله ترانس آناتولی، ترانس آدریاتیک و قفقاز، گاز میدان شاه دنیز را به اروپا می‌رساند.

ظرفیت انتقال گاز طبیعی خط لوله ترانس-آناتولین به طول ۱۸۴۱ کیلومتر که از جمهوری آذربایجان آغاز شده و پس از گذر از گرجستان در بخش اروپایی ترکیه می‌رسد، روزانه معادل ۴۵ میلیون متر مکعب گزارش شده که قرار است در فازهای بعدی افزایش یابد.

خط لوله ترانس آدریاتیک (TAP) به طول ۸۷۸ کیلومتر که از میدان گازی شاه دنیز در جمهوری آذربایجان آغاز شده و پس از گذر از یونان و آلبانی به ایتالیا می‌رسد، نیز طبق توافقی که سال گذشته بین مقامات دو کشور ایتالیا و جمهوری آذربایجان صورت گرفت، قرار است تا سال ۲۰۲۷ میلادی صادرات گاز آذربایجان به اروپا را به دو برابر افزایش دهد.

و در نهایت خط لوله قفقاز به طول ۶۹۲ کیلومتراست که از میدان گازی شاه دنیز جمهوری آذربایجان آغاز شده و پس از عبور از تفلیس، در کشور گرجستان، به شهر ارزروم در ترکیه می‌رسد.

در هیچ کدام از این مسیرها که در نهایت گاز را به ترکیه و پس از آن اروپا منتقل می‌کنند، ایران نقشی ندارد؛ یعنی عملاً ایران از تجارت انرژی با اروپا ناکام مانده و از آن سو در مسیر انتقال انرژی در مسیر پروژه ابتکار کمربند و جاده چین هم نقشی ندارد.
زنگزور، آخرین میخ برای انزوای ایران؟
پروژه انتقال گاز ایران به اروپا سال‌هاست که از سوی مقامات جمهوری اسلامی دنبال می‌شود، با این حال، به‌دلیل سیاست خارجی ماجراجویانه جمهوری اسلامی به‌خصوص در منطقه خاورمیانه، اروپایی‌ها تمایلی به مذاکرات جدی جهت احداث خط لوله انتقال گاز از ایران را ندارند. در نتیجه چنین شرایطی، ترکمنستان و آذربایجان با واسطه‌گری ترکیه این فرصت تجارت پرسود را تصاحب کرده‌اند.

قراردادهای بلندمدت نفت و گاز بین ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و ترکیه مسیر امن برای تجارت انرژی به قاره اروپا را فراهم کرده است. از سویی، حضور پررنگ شرکت‌های معتبر اروپایی و آمریکایی در حوزه استخراج پالایش نفت و گاز باعث شده که ایران از تجارت انرژی منطقه اورسیا ناکام بماند.

آخرین میخ برای انزوای جمهوری اسلامی شاید با گشایش گذرگاه زنگزور کوبیده شود. اگر این گذرگاه که از سوی ترکیه و اسرائیل حمایت می‌شود، گشوده شود، ایران از دو سو باخته است؛ هم در تجارت با اوراسیا و هم دورماندن از مراودات بین‌المللی انرژی.

اگرچه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، اخیراً گفته است که ایران پیشنهاد سازنده‌ای برای حل مناقشه گذرگاه زنگزور ارائه کرده، با این حال به‌گفته تحلیلگران مسائل بین‌المللی، با توجه به تیرگی روابط ایران و آذربایجان که از بهمن سال گذشته اتفاق افتاده و کماکان ادامه دارد، بعید به نظر می‌رسد که ایران در گذرگاه زنگزور نقش مؤثری پیدا کند.

میرقاسم مؤمنی، کارشناس انرژی، به‌تازگی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا گفته است: «هر خط انرژی که بدون حضور ایران احداث می‌شود، در واقع به نفع کشور ما نیست و متضرر می‌شویم، چون قراردادهای صادرات گاز بلندمدت است و اگر ما از خط لوله صادرات گاز کنار گذاشته شویم، این‌گونه نیست که دوباره بتوانیم مشارکت کنیم، چون پروژه تمام شده و مشتریان یک شریک جدید را نمی‌پذیرند.»