صنعت هیدروژن؛ مسابقه جدید کشورهای خلیج فارس که ایران حتی به آن وارد هم نشده

بی بی سی،امید شکری (روزنامه‌نگار و پژوهشگر امنیت انرژی)
در دو سال اخیر، بحران انرژی و حمله روسیه به اوکراین، امنیت انرژی را به یکی از اولویت‌های مهم سیاست خارجی بسیاری از کشورها تبدیل کرد. همزمان برخی از مهم‌ترین کشورهای عمده تولید کننده نفت و گاز در جهان نیز به منظور تنوع بخشی به منابع ارزی و در کل اقتصاد خود، سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، به ویژه «هیدروژن سبز» را افزایش دادند.

«هیدروژن سبز» به هیدروژنی گفته می‌شود که در جریان تولید آن از سوخت‌های فسیلی استفاده نمی‌شود و هیدروژن درون آب در جریان فرآیند برق‌کافت یا الکترولیز از اکسیژن جدا می‌شود.

هیدروژن، یک سوخت سبک و موثر است که از نگاه برخی کارشناسان انرژی پاک و فعالان هوادار محیط زیست، در صورت اینکه بدون تولید کربن به دست بیاید، یکی از جایگزین‌های مناسب برای سوخت‌های فسیلی است که استفاده از آن‌ها عواقب محیط‌زیستی در پی دارد.

بر اساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، تولید هیدروژن در سطح جهانی که با استفاده از سوخت‌های فسیلی و انرژی‌های تجدیدپذیر صورت خواهد گرفت، تا سال ۲۰۳۰ به ۳۰ میلیون تن در سال خواهد رسید.

با نگاهی به سیاست انرژی کشورهای عمده مصرف کننده و تولید کننده انرژی، پیداست که از چین تا اروپا و از عمان تا عربستان سعودی، برخی کشورها برنامه جامعی برای سرمایه‌گذاری در صنعت هیدروژن دارند. عربستان سعودی در این میان می‌گوید که در چارچوب برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» در تلاش است تا به بزرگترین صادر کننده هیدروژن جهان تبدیل شود.

در بهمن ماه گذشته خبرگزاری ایرنا گزارش داد که شرکت‌های پتروشیمی برای تولید هیدروژن در ایران سرمایه‌گذاری می‌کنند. این خبر گزاری در بهمن ۹۹ نیر مدعی شده بود که گروه صنعتی مپنا به عنوان تولید کننده بزرگ توربین‌های تولید برق به تولید کننده توربین‌های هیدروژن سوز تبدیل شده است.

با وجود این، ایران هنوز برنامه جامعی در ارتباط با صنعت هیدروژن اعلام نکرده است و با توجه به عدم دسترسی‌اش به سرمایه‌گذاری‌های بزرگ خارجی، چشم‌اندازی هم برای تحولی تعیین‌کننده در این زمینه دیده نمی‌شود.
عربستان سعودی در تلاش است تا پیشتاز باشد
عربستان به عنوان بزرگترین صادر کننده نفت جهان در دو سال اخیر بیشترین بهره را از بحران انرژی و حمله روسیه به اوکراین برد. افزایش درآمد ارزی ریاض باعث شد تا برنامه توسعه این کشور تحت سند ۲۰۳۰ شتاب بیشتری بگیرد.

اولین قدم‌های جدی عربستان برای توسعه صنعت هیدروژن در ماه سپتامبر ۲۰۲۰ صورت گرفت. در آن زمان شرکت آرامکو، ۴۰ تن آمونیاک آبی را به ژاپن صادر کرد. این اقدام اولین نمونه در زنجیره تامین آمونیاک آبی در سطح جهان بود. آرامکو چون از شرایط لازم برخوردار بود، توانست عملیات تولید و حمل و نقل دریایی آمونیاک آبی را با موفقیت اجرا کند.

با این اقدام آرامکو مشخص شد که این شرکت به صورت جدی به دنبال کسب فناوری‌های استخراج، پردازش و تبدیل گاز طبیعی به هیدروژن و آمونیاک آبی است.

موفقیت این پروژه آرامکو به معنای کاهش میزان انتشار کربن در عربستان خواهد بود. این کشور در نظر دارد تا سال ۲۰۳۰ با تولید دو میلیون و ۹۰۰ هزار تن هیدروژن، به بزرگترین تولید‌کننده هیدروژن جهان تبدیل شود. ریاض در نظر دارد ظرفیت تولید هیدروژن را در سال ۲۰۳۵ به چهار میلیون تن در سال برساند. انرژی های تجدیدپذیر و منابع گاز شیل موجود در عربستان برای تولید هیدروژن به کار گرفته خواهند شد.
امارات به دنبال ۲۵٪ بازار جهانی هیدروژن
امارات در دهه گذشته در همه بخش‌های انرژی از فسیلی تا هسته‌ای و تجدیدپذیر، سرمایه‌گذاری زیادی انجام داده است.

این کشور در نشست زیست محیطی «کاپ ۲۶» در نوامبر ۲۰۲۱ در گلاسگو اعلام کرد که در حال کار بر روی «نقشه راه هیدروژن» است.

امارات در نظر دارد تا زنجیره‌های ارزش افزوده جدیدی برای صادرات هیدروژن کم کربن و مشتقات آن و همچنین تولید فولاد و سوخت جت بر پایه هیدروژن ایجاد کند.

این کشور در حال حاضر ۲۵٪ از بازار جهانی هیدروژن را هدف‌گذاری کرده است و قصد دارد تا سال ۲۰۳۰، به طور متوسط سالانه یک میلیون تن هیدروژن تولید کند.

روز ۱۳ ژانویه، شرکت مصدر به عنوان شرکت پیشروی انرژی پاک این کشور و بندر آمستردام یادداشت تفاهمی برای تولید زنجیره تامین هیدروژن سبز، که کشورهای خلیج فارس را به اروپا متصل می کند، امضا کردند.
ساخت یکی از بزرگترین تاسیسات هیدروژن سبز جهان در عمان
عمان تا ده سال پیش به خاطر کمبود گاز طبیعی به دنبال واردات گاز از ایران بود. اما در دهه گذشته با سرمایه‌گذاری در میدان‌های گاز نفت و گاز، به صورت تدریجی نقش خود را در امنیت انرژی کشورهای شرق آسیا افزایش داد.

این کشور در نظر دارد تا سال ۲۰۳۰ به طور متوسط سالانه یک میلیون تن هیدروژن تولید کند. اکثر هیدروژن تولیدی این کشور روانه شرق آسیا و اروپا خواهند شد.

عمان در ماه مه سال ۲۰۲۱ برنامه خود را در خصوص تولید هیدروژن سبز اعلام کرد. بر اساس این برنامه با سرمایه‌گذاری ۳۰ میلیارد دلاری و با مشارکت شرکت انرژی دولتی عمان، شرکت اینترکانتیننتال انرژی هنگ کنگ و شرکت اِنِرتک کویت، عمان یکی از بزرگترین تاسیسات هیدروژن سبز در جهان را احداث خواهد کرد.

در ماه فوریه گذشته هم عمان قراردهای متعددی به ارزش ۲۰ میلیارد دلار در بخش هیدروژن با شرکت‌های خارجی امضا کرد. بر اساس این قراردادها عمان قصد دارد تولید هیدروژن سبز را از ۳۲ هزار و ۵۰۰ تن به سه میلیون و ۷۵ هزار تن در سال برساند.

عمان در برنامه توسعه «چشم‌انداز ۲۰۴۰» در نظر دارد ظرفیت تولید هیدروژن خود را از سه ونیم میلیون تن، به هشت و نیم میلیون تن برساند.

عمان برای رسیدن به اهداف خود در بخش هیدروژن، در برنامه «چشم‌انداز ۲۰۴۰»، به ۱۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز خواهد داشت.

آلمان در ماه فوریه گذشته تمایل خود را برای واردات هیدروژن سبز از عمان اعلام کرد.
قطر، ال‌ان‌جی به جای هیدروژن
قطر، که در میدان پارس جنوبی با ایران مشترک است، در سال ۲۰۲۲ بزرگترین صادر کننده ال‌ان‌جی جهان بود. این کشور هم در صدد ایفای نقش در بازار جهانی هیدروژن است.

در نوامبر گذشته رسانه‌ها گزارشی مبنی بر سرمایه گذاری یک میلیارد دلاری سازمان سرمایه‌گذاری قطر برای تولید هیدروژن در مصر منتشر کردند.

سرمایه‌گذاری قطر برای تولید آمونیاک و هیدروژن در منطقه اقتصادی کانال سوئز خواهد بود. هیدروژن تولیدشده در این تاسیسات برای مصرف در کشتی‌ها و صادرات استفاده خواهد شد.

قطر هیچ برنامه‌ای برای افزایش تولید ظرفیت هیدروژن در این کشور ندارد. در عوض، دوحه فقط بر حفظ جایگاه خود به عنوان بزرگترین صادرکننده ال‌ان‌جی در جهان تکیه دارد.

استراتژی قطر بر روی تداوم صادرات ال‌ان‌جی و فروش بیشتر آن به کشورهایی خواهد بود که می‌خواهند از ال‌ان‌جی وارداتی، هیدروژن تولید کنند.
جای خالی ایراندر گزارش آژانس بین المللی انرژی، که در مهرماه گذشته در مورد آخرین وضعیت صنعت هیدروژن منتشر شد، با اشاره به نیاز به افزایش ۹ برابری سرمایه گذاری در صنعت هیدروژن، این اقدام گام موثری در مسیر دستیابی به هدف «کربن صفر» و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۵۰ اعلام شده بود.

پیش بینی می‌شود تولید هیدروژن کم‌کربن تا سال ۲۰۳۰ به ۱۷ میلیون تن برسد. در حالی ‌که این مقدار، اکنون کمتر از یک میلیون تن است.

کشورهای عرب منطقه برای تنوع بخشی به اقتصاد و حرکت در مسیر کربن زدایی، نگاه ویژه‌ای به صنعت هیدروژن داشته‌اند. اگر اهداف هیدروژن کشورهای عرب منطقه مطابق برنامه پیش برود، در آینده این منطقه می تواند به یک پایگاه مرکزی تولید و تجارت هیدروژن نیز تبدیل خواهد شد.

ایران برای عقب نماندن از قافله به حجم بزرگی از سرمایه‌گذاری خارجی نیاز دارد که فعلا در غیاب برجام، چندان واقع‌بینانه به نظر نمی‌رسد. اما در صورت احیای برجام و رفع تحریم‌های آمریکا، این مکان فراهم خواهد شد تا شرکت‌های بزرگ بین‌المللی با پشتوانه مالی قابل توجه خود در صنعت گاز طبیعی و انرژی‌های تجدید پذیر ایران حاضر شوند . چه بسا در آن صورت، تولید هیدروژن، ایران را نیز به صورت عملی در مسیر کربن‌زدایی قرار دهد.