زندانیان کشته شده بر اثر «ضرب و جرح» در حین بازداشت یا زندان در ایران

بی بی سی: احسان مهرابی

مرگ مهسا امینی در یکی از پاسگاه‌های انتظامی تهران، موضوع مرگ بازداشت شدگان در بازداشتگاه‌ها به خصوص زنانی که توسط گشت ارشاد بازداشت شده‌اند را مطرح کرده است که مشهورترین آن زهرا بنی یعقوب است.

پس از انقلاب ۵۷ زنان و مردان بسیاری به دلیل ضرب و شتم در حین بازداشت و یا عدم رسیدگی پزشکی در زندان جان باختند.

دقیقا یک سال پیش سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی نام و مشخصات ۷۲ زندانی ایرانی را اعلام کرد که در ۱۱ سال گذشته بر اثر «شکنجه و بدرفتاری» هنگام بازداشت کشته شده‌اند.

درباره زنان و مردانی که در دهه ۶۰ به دلیل ضرب و شتم و شکنجه و یا عدم رسیدگی پزشکی در زندان جان باخته‌اند اما گزارش‌های کمتری منتشر شده است. زندانیان سیاسی دهه ۶۰ از جمله پروین آب‌کناری یاد می‌کنند که پس از حدود ۱۲ ساعت که در حالت مرگ قرار داشت به بهداری منتقل شد و جان باخت.

اکثر نام‌های منتشر شده نیز مربوط به زندانیان سیاسی است و کسانی که با اتهامات موسوم به اجتماعی بازداشت و کشته می‌شدند به ندرت نامی مطرح می‌شد.
زهرا بنی یعقوب؛ مرگ مشکوک در بازداشتگاه «امر به معروف و نهی از منکر»زهرا بنی‌یعقوب دانش‌آموز در مدرسه تیزهوشان درس خوانده بودزهرا بنی‌یعقوب که در یکی از روستاهای اطراف همدان دوره طرح پزشکی خود را می‌گذراند روز ۲۰ مهر ۱۳۸۶ در حالی که همراه نامزد خود به پارکی در شهر همدان رفته بود، دستگیر و به بازداشتگاه ستاد امر به معروف و نهی از منکر انتقال داده شد.

مأموران بازداشتگاه دو روز بعد اعلام کردند که او با استفاده از پارچه یک پلاکارد تبلیغاتی در راهروی طبقه دوم بازداشتگاه خودکشی کرده است.

گزارش اولیه پزشکی قانونی زمان مرگ را حدود ساعت نه شب بیست و یکم مهر (روز عید فطر) اعلام کرد.

ابوالقاسم بنی‌یعقوب، پدر زهرا بنی‌یعقوب هر گونه احتمال خودکشی زهرا را رد می کند و می گوید دخترش نیم ساعت پس از زمانی که ابتدا به عنوان زمان مرگ اعلام شده بود، از درون بازداشتگاه با برادر خود تماس تلفنی داشته و روحیه او به گونه ای نبوده که بخواهد خودکشی کند.

 پدر زهرا بنی‌یعقوب گفته بود که «جلوی ساق پا و بالای ران بدن دخترک کبود بود. بینی و گوش‌هایش نیز پر از خون بود.»

شیرین عبادی، وکیل خانواده بنی‌یعقوب نیز گفته بود که ارتفاع میله‌ای که گفته می‌شود او خود را از آن آویزان کرده با اندازه و قد زهرا تناسبی ندارد.  

ابوالقاسم بنی‌یعقوب، علیه مدیر و ماموران مرکز اجرای امر به معروف و نهی از منکر از جمله «سرهنگ محمد حسین ق.»، «رضا ر.»، «غلامرضا ش.»، «امیر م.»، «صیاد س.» و «معصومه خ.» به اتهام قتل عمدی فرزندش، شکایت کرده بود.

ابوالقاسم بنی‌یعقوب، پدر زهرا بنی یعقوب، دی ماه ۱۳۹۰ اعلام کرد که که در تهران نیز شعبه ۴۶ دادگاه تجدید نظر متهمان را از قتل عمد تبرئه کرد و فقط دو نفر یعنی محمد حسین قره باغی، رئیس و حسن مستقیمی، عضو ستاد امر به معروف و نهی از منکر همدان را به اتهام جعل اسناد و بازداشت غیر قانونی به زندان محکوم کرد.  

زهرا در مدرسه تیزهوشان درس خوانده و در آزمون سراسری دانشگاهها رتبه بیست و شش را کسب کرده بوده و یک سال و نیم پیش از مرگ، از دانشگاه تهران در رشته پزشکی عمومی فارغ‌التحصیل شده بود.
زهرا کاظمی؛ اتهام وزارت اطلاعات به سعید مرتضویپس از ۱۴ سال، علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت خاتمی،  سعید مرتضوی دادستان وقت را مسئول کشته شدن او معرفی کرد زهرا کاظمی، خبرنگار ایرانی کانادایی، دوم تیر  سال ۱۳۸۲در حین عکاسی از تجمع گروهی از خانواده زندانیان در مقابل  زندان اوین بازداشت شد. او ششم تیر به بیمارستان منتقل شده و ۱۹ تیر فوت کرد. پس از ۱۴ سال، علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت خاتمی،  سعید مرتضوی دادستان وقت را مسئول کشته شدن او معرفی کرد.

 علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت خاتمی سال ۹۶ گفت که سعید مرتضوی، دادستان وقت تهران، باوجود مخالفت وزارت اطلاعات بر جاسوس بودن خانم کاظمی تاکید داشت.

محمد سیف‌زاده، یکی از وکلای این پرونده، در مصاحبه با بی بی سی فارسی گفت که در روز پنجم تیر، سه نفر از دادستانی به سلول خانم کاظمی رفتند و مشخص نیست که آن شب چه اتفاقی افتاد که خانم کاظمی بعد از آن بیهوش شد. او همچنین گفته بود که یک ضربه نیز در حین بازداشت زهرا کاظمی به او زده شده است.

کمیسیون اصل نود مجلس اتهاماتی در ارتباط با این پرونده قتل متوجه آقای مرتضوی ساخت و خواستار پاسخگویی او شد.

دادستان تهران اما این کمیسیون را دارای صلاحیت اظهارنظر درباره پرونده زهرا کاظمی ندانست و اعلام کرد که پاسخ خود به اتهامات این کمیسیون را برای رئیس مجلس خواهد فرستاد.

دادسرای امورجنایی تهران یکی از بازجویان وزارت اطلاعات را متهم به قتل شبه عمد زهرا کاظمی کرد اما وزارت اطلاعات عامل قتل زهرا کاظمی، یکی از کارکنان سازمان زندانها معرفی کرد که از او با عنوان م - ب یاد شده است.
زهرا جعفری: مرگ مشکوک در سال ۸۸
نام برخی از زندانیان زن که مرگشان مشکوک بوده در فضای عمومی کمتر مطرح شده است. از جمله این زندانیان زهرا جعفری است که نامش در گزارش عفو بین الملل در سال گذشته مطرح شد.

بر اساس این گزارش او ۲۱ سال داشت و روز ۱۶ دی ماه ۱۳۸۸ جسد او به بهداری زندان مرکزی ارومیه منتقل شد. گزارش شده که او پنج ماه در انفرادی بوده و به طرز مشکوکی جان باخته است.
ابراهیم لطف الهی؛ عدم موافقت با تقاضای نبش قبرابراهیم لطف اللهی دی ماه ۱۳۸۶ از سوی مأموران اطلاعاتی بازداشت شد و ۸ روز بعد به خانواده او گفته شد که خودکشی کرده استابراهیم لطف الهی، دانشجوی سال چهارم رشته حقوق دانشگاه پیام نور سنندج در بازداشتگاه این شهر درگذشت و مسئولان اطلاعات سنندج، علت مرگ او را خودکشی عنوان کردند.

ابراهیم لطف اللهی شانزدهم دی ماه ۱۳۸۶ به دستور شعبه سوم بازپرسی دادسرای انقلاب سنندج پس از خروج از جلسه امتحان از سوی مأموران اطلاعاتی بازداشت شد و به گفته خواهرش، ۸ روز بعد به خانواده او گفته شد که خودکشی کرده است.

صالح نیکبخت، وکیل خانواده ابراهیم لطف الهی گفته بود: «ما اعتراض کردیم و گفتیم با توجه به اینکه در نظریه پزشکی قانونی به آثار ضربه و خونریزی در بینی اشاره شده مجددا خواهان رسیدگی هستیم و تقاضای نبش قبر را داریم، اما متاسفانه بازپرس و دادستان سنندج موافقت نکردند.»
ستار بهشتی؛ بازتاب گسترده در فضای رسمیستار بهشتی در آخرین روزهای زندگی خود در زندان، در نامه‌ای نوشته بود که «با مشت و لگد، بسته شدن به میز و ضربه‌های لگد به سر» بازجویی شده استمرگ ستار بهشتی در بازداشتگاه از جمله معدود موارد مرگ زندانیان بود که توسط نمایندگان مجلس پیگیری شد و علی مطهری نماینده تهران از وزیر کشور درباره آن سوال کرد.

ستار بهشتی کارگر و وبلاگ نویس ٣٥ ساله، آبان ماه ١٣٩١ در خانه بازداشت و به مکان نامعلوم منتقل شد. او ۹ روز بعد از بازداشت در رباط کریم دفن شد.

بعدها ۴۱ زندانی شهادت دادند که او در زندان شکنجه شده بوده تا اعتراف کند.

در پی درگذشت او، غلامحسین محسنی اژه ای، دادستان کل ایران، در اظهار نظری وجود آثار کبودی بر بدن آقای بهشتی را تایید کرد.

پزشکی قانونی در اظهار نظری درباره این پرونده گفت که دو نظریه برای درگذشت ستار بهشتی وجود دارد که یکی عامل مرگ را ضرب و شتم و دیگری فشارهای روحی وارد شده به او می داند.

بعد از مرگ ستار بهشتی و انتقاد شدید بعضی نمایندگان مجلس از شیوه بازجویی او، رئیس پلیس فتا (پلیس سایبری) برکنار شد.

او در آخرین روزهای زندگی خود در زندان، در نامه‌ای نوشته بود که "با مشت و لگد، بسته شدن به میز و ضربه‌های لگد به سر" بازجویی شده است.
ادامه ابهام درباره مرگ کاووس سیدامامیکاووس امامی از فعالان شناخته شده محیط زیست ۴ بهمن ۱۳۹۶ به اتهام جاسوسی دستگیر شد، بعدتر قوه قضاییه ایران اعلام کرد که او در ۱۹ بهمن ۱۳۹۶ در زندان اوین «خودکشی» کردهمرگ کاووس سیدامامی، استاد جامعه‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق در زندان اوین و گفته مقام‌های قضایی که او خودکشی کرده، بحث‌های زیادی را برانگیخته است. گروهی از شخصیت های سیاسی، فعالان مدنی و کاربران شبکه های اجتماعی، مرگ آقای سیدامامی در زندان را مشکوک خوانده‌اند و خواهان تحقیق در این زمینه شدند.

کاووس سیدامامی از فعالان شناخته شده محیط زیست در ایران بود که در ۴ بهمن ۱۳۹۶، به همراه تعدادی از دیگر همکاران این موسسه حیات دستگیر و متهم به جاسوسی شد. قوه قضاییه ایران سپس اعلام کرد که آقای سیدامامی در ۱۹ بهمن ۱۳۹۶ در زندان اوین «خودکشی» کرده ولی این ادعا، در سطح افکار عمومی و از طرف خانواده‌اش با تردید مواجه شد.

فعالان محیط زیست بازداشت شده همراه با کاووس سید امامی همچنان زندانی هستند و موفق به بیان اتفاقات رخ داده برای خود نشده‌اند.
مرگ شاهین ناصری، شاهد شکنجه نوید افکاری  تصویری از اعلامیه درگذشت آقای ناصریتابستان سال گذشته تعدادی مرگ های مشکوک در زندان های ایران رخ داد و از جمله آنها مرگ مشکوک شاهین ناصری بود که از او به عنوان شاهد شکنجه نوید افکاری یاد می‌شود و با وجود فشارهای امنیتی شهادت داده بود نوید افکاری، کشتی‌گیر ایرانی «برای اعتراف اجباری به قتل، وحشیانه شکنجه شده است.»

فرهاد سلیمانپور، یکی دیگر از زندانیان این زندان در فایل صوتی که برای رسانه‌ها فرستاده، گفته بود که: «با دستور وزارت اطلاعات ایران ساعت شش و نیم عصر ۲۲ شهریورماه آقای ناصری به افسرنگهبانی احضار می‌شود و سپس به سلول انفرادی به نام 'سوئیت ' برده می‌شود.»

در نهایت قوه قضاییه علت فوت شاهین ناصری را «مسمومیت دارویی» اعلام کرد.
سلسله مرگ‌های مشکوک در زندان‌های ایران
مهر ماه سال گذشته خانواده و نزدیکان یک زندانی به نام امیرحسین حاتمی امروز مقابل زندان بزرگ تهران معروف به زندان فشافویه تجمع کردند و خواستار رسیدگی به «مرگ مشکوک» او در زندان شدند. گفته شده بود که او در یک درگیری بازداشت و بر اثر ضرب و شتم در زندان جان باخته است.

پس از آن وب‌سایت هه‌نگاو که خبرهای مربوط به نقض حقوق بشر در مناطق کردنشین ایران را منتشر می کند، در گزارشی اعلام کرد که در طول سال ۲۰۲۱ میلادی، دست‌کم ۱۷ زندانی کرد در زندان‌های ایران جان خود را از دست داده‌اند که علت مرگ حداقل ده نفر از آنها شکنجه بوده است.
گزارش عفو بین‌الملل از مرگ مشکوک ۷۲ زندانیتصاویر بعضی از بازداشت شدگان که عفو بین‌الملل به نام آنها اشاره کرده استتابستان سال گذشته سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی نام و مشخصات ۷۲ زندانی ایرانی را اعلام کرده که به گفته این نهاد در یازده سال گذشته بر اثر «شکنجه و بدرفتاری» هنگام بازداشت کشته شده‌اند.

به گفته این نهاد حقوق بشری مستقر در لندن، از ژانویه سال میلادی ۲۰۱۰ تا کنون، دست‌کم ۷۲ مورد مرگ در ۴۲ زندان و بازداشتگاه در ایران گزارش شده است.

بسیاری از این افراد بین ۲۰ تا ۳۵ سال دارند و بر اساس این گزارش بر اثر «شکنجه یا سایر بدرفتاری‌ها یا استفاده مرگبار از سلاح گرم و گاز اشک‌آور توسط مقامات» کشته شده‌اند.

تازه‌ترین مورد مطرح شده در این زمینه مربوط به یاسر منگوری ۳۱ ساله بود. مرگ او ۱۷ شهریورماه سال گذشته به خانواده‌اش اعلام شد؛ در حالی که بر اساس گزارش‌ها او تیرماه «بازداشت شده» است.

۱۵ نفر از این ۷۲ نفر زندانیانی‌ هستند که در جریان شورش زندان سپیدار اهواز در فروردین ۱۳۹۹ در نتیجه تیراندازی نیروهای امنیتی و سپس گیرافتادن در آتش‌سوزی زندان جان ‌باخته‌اند.
مرگ مشکوک معترضان زندانی آبان ۹۶ و دی ۹۸

در گزارش عفو بین الملل به مرگ مشکوک معترضان زندانی بازداشت شده در دی ۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸ اشاره شده بود.

از جمله ارشاد رحمانیان: او با ۲۴ سال سن در جریان اعتراضات آبان ۱۳۹۸ در مریوان کردستان بازداشت شد اما خانواده جسد او را چند هفته بعد با سر خونین و جمجمه شکسته تحویل گرفتند.

سینا قنبری نیز از معترضان دی ماه بود و  گفته شد که بر اثر خفگی با کیسه پلاستیک جان باخته است. مادرش گفته بود او خودکشی نکرده بلکه در زندان کتک خورده و ماموران نگذاشته‌اند او این خبر را اعلام کند.

دانیال زین‌العابدینی: او ۱۹ سال داشت و فروردین ماه ۱۳۹۹ در زندان میان‌دوآب آذربایجان غربی «پس از اعتراضات زندانیان به وضعیت نگهداری در شرایط کرونا با خشونت ماموران کشته شد.» او یکی از دست‌کم ۲۱ زندانی است که در شورش‌های فروردین ماه آن سال در هشت زندان ایران در اعتراض به نبود امکانات مقابله با کرونا، کشته شد.

وحید حیدری از بازداشت شدگان اعتراضات در شهر اراک، دهم دی ماه ۱۳۹۶بازداشت و روز شنبه ۱۶ دی ماه جنازه اش به خاک سپرده شد.

عباس قاسمی، دادستان عمومی و انقلاب مرکز استان مرکزی، سه‌شنبه ۱۹ دی به خبرگزاری قوه قضاییه ایران گفت که آثار خودزنی روی جسد این فرد بوده و «فیلمی از لحظه خودکشی وی نیز موجود می باشد.»

آقای قاسمی گفت که او در بازداشتگاه کلانتری ۱۲ اراک خودکشی کرده و «چندین سابقه کیفری و سابقه حمل مواد مخدر و خودزنی را در پرونده خود داشته است.»

کمپین حقوق بشر ایران به نقل از خانواده وحید حیدری «ادعای اعتیاد یا فروش مواد مخدر» را تکذیب و اعلام کرد که شکافی ده سانتی روی سر او بوده که «ادعای خودکشی را بی‌اعتبار می‌کند».

محمد نجفی، وکیل دادگستری و علی باقری از فعالان مدنی شهر اراک که پیگیر پرونده مرگ مشکوک وحید حیدری بودند از سوی اداره اطلاعات استان مرکزی بازداشت شده اند.