ماجرای شربت آلوده عصر تاسوعا و خبرگزاری تسنیم

ایران وایر - پژمان تهوری:  شهروندان معمولا رابطه‌ای جدا نشدنی با رسانه‌ها دارند، چرا‌که رسانه‌ها کارکرد مهمی در زندگی شخصی و اجتماعی انسان‌ها بازی می‌کنند. معمولا به این پنج دلیل مردم نمی‌توانند زندگی بدون رسانه را تصور کنند (دنیس مک کوئیل پژوهشگر حوزه رسانه):

- نیاز به سرگرمی و رها شدن موقتی از مشغله‌های ذهنی

- برقراری رابطه بین حال‌، گذشته و آینده

-به اشتراک گذاشتن اطلاعات شناخت واقعیت‌ها از طریق سمبل‌ها

- بسیج نیروها برای تغییرات اجتماعی و فعالیت‌های جمعی

امکان به اشتراک گذاشتن اطلاعات و دانش از طریق رسانه‌ها، برای مخاطبان از آن جهت فرصتی ممتاز به شمار می‌آید که افراد جامعه از این طریق اطلاعاتی خارج از تجربه شخصی دسترسی پیدا می‌کنند. رابطه‌ای بین باور انسان‌ها و اطلاعاتی که به اشتراک می‌گذارند وجود دارد، یعنی افراد جامعه مطالبی که با باور‌های آن‌ها نزدیک است، بیشتر با دیگران به اشتراک می‌گذارند. حال آنکه رسانه‌های حرفه‌ای هر اطلاعاتی را منتشر نمی‌کنند بلکه یک فیلترینگ هدفمند در کار رسانه‌ای وجود دارد که بر مبنای دقت،‌ کیفیت و ارزش اطلاعات عمل می‌کند. لذا مطالبی که در شبکه‌های اجتماعی توسط کاربران عادی به اشتراک گذاشته می‌شود با آنچه توسط رسانه‌ها مخابره می‌شود به لحاظ کیفی باید تفاوت داشته باشد، یعنی در رسانه‌ها هرچه به ذهن خبرنگار برسد منتشر نمی‌شود بلکه انتشار مطلب از یک قواعد و اصولی تبعیت می‌کند که به محتوا قالب حرفه‌ای می‌بخشد.

از سوی دیگر اطلاعات بدون در نظر گرفتن زمینه اجتماعی رویدادها می‌تواند بی‌محتوا یا گمراه کننده باشد. اطلاعات را باید با زمینه اجتماعی آن تجزیه و تحلیل کرد. در واقع، ما وقتی به زمینه اجتماعی یک رویداد آگاه باشیم آن وقت اطلاعات برای ما بار معنایی پیدا می‌کند، حال آنکه اگر پیش زمینه‌ای نداشته باشیم اطلاعات می‌تواند برای ما معنادار نباشد.

برای روشن شدن موضوع لطفا به این گزارش خبرگزاری تسنیم که روز ۲۳مرداد۱۴۰۱، با عنوان «جزییات جدید از یک بیماری گوارشی در شهرستان اسدآباد/ "شیگلا" جان یک کودک همدانی را گرفت» منتشر شده دقت کنید. ماجرا این است که عصر تاسوعا یا روز عاشورا (روایت‌ها متفاوت است)، ۲۰۰نفر از اهالی روستای «چنار علیا اسدآباد» دچار مسمومیت شده و روانه بیمارستان شدند و یک کودک جان خود را از دست داد. این خبر را اهالی این روستا از طریق شبکه‌های اجتماعی منتشر کردند و به سرعت نیز خبر همه جا پیچید.

خبرگزاری تسنیم در این گزارش به نقل از محمد مهدی مجذوبی، رییس دانشگاه علوم پزشکی همدان خبر داد: «در عصر روز تاسوعا یک همه‌گیری گوارشی در روستای چنار علیا اسدآباد اتفاق افتاد، که مجموعه‌ای از علائم تب، استفراغ و بی‌حالی را به همراه داشت. براساس اعلام پزشکی قانونی، هیچ اثری از وجود سم و مسمومیت در این کودک مشاهده و گزارش نشده است. پس از آماده شدن نتایج آزمایشگاهی، نتیجه تعداد قابل توجهی از بیماران از نظر ابتلا به شیگلا مثبت شد. به نوشته تسنیم، رییس دانشگاه علوم پزشکی همدان با اشاره به اینکه در فضای مجازی اخبار کذبی نظیر وجود سم در نوشیدنی‌های روز عاشورا و ابتلای این افراد به این بیماری گوارشی منتشر شده است، تصریح کرد: «مردم بدانند که سم اصلا باعث اسهال خونی نمی‌شود و فقط منجر به نارسایی کبدی می‌شود. شیگلا، یک باکتری است که در برخی افراد اسهال شدید خونی و در بعضی بیماران هم علائم خفیف ایجاد می‌کند. این باکتری در روده بیمار توکسین ترشح می‌کند که از این طریق در روده بیمار جذب جریان خون می‌شود که می‌تواند مغز و کلیه را درگیر کند.»

 مجذوبی در پاسخ به این سوال که این باکتری از کجا آمده، تصریح کرد: «یک فردی مبتلا به این باکتری بوده که احتمالا بدون علامت هم بوده است. حال آن فرد ممکن است بهداشت فردی را رعایت نکند و در فرآیند توزیع یک ماده نوشیدنی یا خوراکی شرکت کرده باشد و سبب آلودگی شود.»

بنابراین روشن است که:
۱- آلوده شدن جمعی به یک باکتری براثر نوشیدن شربت نذری، برای مخاطبی که با فرهنگ عزاداری‌ها در ایران آشناست، خبری غیرمنتظره نیست. «بهداشت عمومی» یک واقعیت گمشده در توزیع نذری‌هاست. بنابراین ادعای خبرگزاری تسنیم، یعنی رد مسمومیت عمدی و وجود آلودگی باکتریایی در شربت توزیع شده و احتمالا لیوان‌ها و ظروف چندبار مصرف، باور پذیرتر از آلوده کردن شربت به سم است.

۲- باکتری شیگلا یا Shigella به آسانی می‌تواند افراد را آلوده کند. مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها CDC دو راه معمول ابتلا به شیگلا را نوشیدن آب‌های آلوده از جمله آب تصفیه نشده نهرها،‌ آب استخر و آب آلوده به فاضلاب دانسته و علائم آن را از جمله اسهال خونی، تب و شکم درد عنوان کرده است. بنابراین احتمال اینکه شربت توزیع شده به شیگلا آلوده باشد دور از ذهن نیست و می‌تواند تشخیص درستی باشد. براساس اطلاعات مندرج در وب سایت مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها، کودکان در ردیف اول گروه‌های پرخطر ابتلا به شیگلا قرار دارند. بنابراین فکت‌های مطرح شده در گزارش تسنیم با اطلاعات علمی منتشره در خصوص شیگلا تطابق دارد، مگر اینکه اطلاعات دیگری وجود داشته باشد که هنوز منتشر نشده یا ما از آن بی‌اطلاع هستیم.

اینجا چند پرسش مطرح است:
۱- اگر دلیل بیماری اهالی روستای چنارعلیا اسدآباد، شیوه غیربهداشتی توزیع شربت در عزاداری‌ها است، چرا پیشتر رعایت نشدن اصول بهداشتی در عزاداری‌ها قربانی نگرفته بود؟

پاسخ را باید در تغییر فضای رسانه‌ای جستجو کرد. یعنی خیلی از اخباری که این روزها منتشر می‌شود به دلیل شکسته شدن انحصار رسانه‌ای و ترک برداشتن فیلترینگ حاکم بر رسانه‌ها است. امروزه انتشار اطلاعات معطل رسانه‌ها نیست و هر رویدادی توسط کاربران شبکه‌های اجتماعی به سرعت مخابره می‌شود. لذا رسانه‌های حرفه‌ای نیز مجبور شده‌اند برای عقب نماندن از این قافله، دایره پوشش خبری خود را گسترده‌تر کنند.

از سوی دیگر «گستردگی» و «غیرمنتظره بودن» ارزش خبری به شمار می‌آید. در این خبر «۲۰۰ نفر» عدد بزرگی برای یک آلودگی باکتریایی دسته جمعی است. شاید اگر تنها ۵-۱۰ نفر آلوده شده بودند این خبر اینقدر بازخورد پیدا نمی‌کرد. کشته شدن یک کودک و بستری شدن چندین کودک دیگر، خبر را غیرمنتظره می‌کند، یعنی دور از ذهن است که توزیع شربت نذری که امری معمول است، به‌ناگاه چنین خسارتی به بار بیاورد، لذا ارزش خبری این رویداد است که آن را مهم می‌کند.

۲- چرا کاربران شبکه‌های اجتماعی به‌رغم آگاه بودن با زمینه اجتماعی عزاداری‌ها و اتفاقات رایج در آن، باز ازعنوان «مسمومیت» استفاده کرده و شائبه آلوده شدن شربت نذری توزیع شده به سم را مطرح کرده‌اند؟

برای کاربران شبکه‌های اجتماعی دلیل شیوع آنی یک بیماری مشخص نیست و براساس دانش و تجربه خود اتفاقات را حدس می‌زنند، کاری که از یک رسانه حرفه‌ای انتظار نمی‌رود. اگر به گزارش قبلی خبرگزاری تسنیم که در تاریخ ۲۰مرداد هم منتشر شده نگاه کنید، این خبرگزاری از واژه مسمومیت استفاده نمی‌کند و آن را یک بیماری گوارشی معرفی کرده و اعلام دقیق دلیل این اتفاق را نیازمند اطلاعات و بررسی‌های بیشتر دانسته است.

بنابراین وقتی خبری در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته می‌شود می‌تواند دقیق نباشد، با این حال به سرعت به اشتراک گذاشته می‌شود؛ دلیل آن هم باور مخاطبان است. یعنی خبر هرچند نادرست، ولی زمانی که با باور کاربران تطابق دارد آن را به اشتراک می‌گذارند. فکت چکینگ و سنجش اعتبار داده‌ها توسط کاربران غیرحرفه‌ای شبکه‌های اجتماعی انجام نمی‌شود و برای آن‌ها همیشه سرعت بر دقت ارجحیت دارد.
چه اطلاعاتی در گزارش تسنیم پنهان شده است؟کار رسانه تلاش برای کشف حقیقت، اطمینان از صحت اطلاعات و رعایت اخلاق حرفه‌ای است. خبرگزاری تسنیم در این گزارش شایعه سمی بودن شربت نذری توزیع شده را رد و آن را آلودگی باکتریایی عنوان کرده ولی در این گزارش تعمدا، نذری بودن، رعایت نشدن بهداشت عمومی در عزاداری‌ها، عدم مداخله وزارت بهداشت برای تعیین استانداردهای بهداشتی برای هیات‌ها، مورد توجه قرار نگرفته است. چراکه برای رسانه‌های حکومتی، پرشور برگزار شدن این گونه مراسم‌ها بر بهداشت و سلامت شهروندان اولویت دارد. خبرگزاری تسنیم می‌داند که برای مخاطب، مسموم بودن یا به باکتری آلوده بودن شربت چندان تفاوتی ندارد، مهم این است که براثر نوشیدن یک شربت نذری، جان یک کودک از دست رفته، ۱۷نفر حال وخیم داشته و در مجموع ۲۰۰نفر را روانه بیمارستان کرده و کسی پاسخگو نیست.

وزارت بهداشت رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی برای رستوران‌ها را الزامی می‌کند، ولی برای هیات‌ها هیچ دستور‌‌العملی لازم الاجرایی ندارد و حتی اجازه می‌دهد که برخی خرافات جای بهداشت عمومی را بگیرد و کمتر رسانه‌ای آن‌ها را مورد پرسش قرار می‌دهد.

مخاطبانی که این خبر را به اشتراک گذاشته‌اند، نسبت به سلامت عمومی و رعایت نشدن بهداشت در توزیع نذری‌ها نگرانی داشته‌اند، ولی خبرگزاری تسنیم به جای پاسخ به این نگرانی، به یک تاکتیک شناخته شده پروپاگاندا یعنی «ساده سازی اطلاعات» روی آورده و خبر را در حد آلوده بودن یک نفر به باکتری شیگلا و نشر آن تقلیل داده تا همه آن را امری تصادفی تلقی کنند. حال آنکه این رویدادها تصادفی نیست، بلکه آلودگی باکتریایی همیشه در نحوه تهیه و توزیع نذری‌ها محتمل است.  

رسانه فرصتی است برای کسب و به اشتراک گذاشتن اطلاعات و دانش. منتشر کردن اطلاعات بدون آگاه کردن مخاطبان نسبت به پیش زمینه‌های اجتماعی یک خبر، می‌تواند آن را بی‌معنا یا گمراه کننده سازد. آگاهی نسبت به زمینه اجتماعی اطلاعات برای درک حقیقت مطلب ضروری است اما برای رسانه‌های حکومتی، مهم خدشه‌دار نشدن ایدئولوژی حکومت و تضمین منافع حکومتی است، نه کشف حقیقت یا رعایت اصول اخلاقی.