نابغه‌ شطرنج: فقط مسابقه با فیروزجا به من انگیزه می‌دهد

بی بی سی :ماگنوس کارلسن پس از دفاع موفق از عنوان قهرمانی شطرنج جهان علاقه چندانی به قدرتنمایی در این رشته ندارد و گفته فقط مصاف با علیرضا فیروزجا به او برای دفاع بعدی از عنوان قهرمانی جهان انگیزه می‌دهد. او با این اظهارات دنیای شطرنج را در شرایط نامعلومی قرار داده است. از نابغه نروژی که شطرنج را جهانی‌تر کرده و تاجری بسیار موفق است، چه می‌دانیم و چگونه در ۳۱ سالگی به "همه چیز" رسیده؟

مهم‌ترین انگیزه ماگنوس کارلسن برای مسابقات قهرمانی جهان که چندی پیش در دبی به پایان رسید، این نبود که در سال ۲۰۲۳ قهرمان شطرنج جهان بماند. حتی شکست قاطعانه یک حریف‌ دیگر هم که این بار در قامت یان نپومنیاشی روس در برابر او نشسته بود و یا جایزه نقدی بی‌سابقه ۱/۲ میلیون یورویی این دوره از رقابت‌ها نیز انگیزه‌ای در او ایجاد نکرده بودند. آن طور که کارلسن بعد از این مسابقات گفت، تنها مورد انگیزه‌بخش برای او، کسی بود که اصلاً ربطی به این دوئل بر سر مهم‌ترین عنوان شطرنج نداشت: علیرضا فیروزجا.
کارلسن و فیروزجاپیشرفت خیره‌کننده شطرنج‌باز ۱۸ ساله ایرانی‌الاصل و صعودش به رده دوم جهانی، کارلسن را مجذوب خود کرده است. کارلسن سه‌شنبه هفته گذشته در گفتگو با پادکست اسپانسر خود، بنگاه شرط‌بندی "یونی‌بت"، گفت فیروزجا تنها کسی است که می‌تواند به او انگیزه بدهد تا یک بار دیگر از عنوان قهرمانی‌اش دفاع کند: "اگر فرد دیگری در مسابقات آتی کاندیداتوری پیروز شود، بعید است که در مسابقات قهرمانی جهان دوباره شرکت کنم."

دوره بعدی مسابقات کاندیداتوری در ماه ژوئن سال ۲۰۲۲ و دور بعدی رقابت‌های قهرمانی جهان در آوریل سال ۲۰۲۳ بین قهرمان جهان و قهرمان کاندیداها بر سر عنوان قهرمانی جهان برگزار می‌شود.

کارلسن حتی در مراسم قهرمانی مسابقات دبی نیز اشاره کرده بود که انگیزه‌اش برای شرکت در مسابقات قهرمانی جهان این بار زیاد نبود. او حالا در مصاحبه با این پادکست گفته که شادی ناشی از پیروزی مقابل نپومنیاشی "حتی نزدیک به آن چیزی که تصورش را می‌کرد" هم نبود.

او گفت به طور کل دیگر مثل گذشته برای این مسابقات انگیزه ندارد: "کل سال برایم روشن بود که این باید آخرین مسابقات قهرمانی جهان من باشد. می‌خواهم وقتی در اوج‌ام کناره‌گیری کنم." کارلسن البته تاکید کرد که کلاً نمی‌خواهد از شطرنج خداحافظی کند و به عنوان نمونه برای دفاع از عناوین قهرمانی‌ جهان‌ در شطرنج سریع و شطرنج رعد‌آسا که از ۲۶ تا ۳۰ دسامبر در ورشو برگزار می‌شود، انگیزه بسیار زیادی دارد: "همچنان شطرنج بازی خواهم کرد چون از آن لذت می‌برم. من وسط مسابقات قهرمانی شطرنج در دبی هم ذوق شرکت در مسابقات سریع و رعدآسا را داشتم."
مجذوب فیروزجا
کارلسن در ادامه به این پادکست گفت که پیشرفت سریع فیروزجا به صدر شطرنج جهان نظرش را عوض کرده است: "باید بگویم که واقعاً از عملکردش در رقابت‌های گراند سوییس و مسابقات تیمی قهرمانی اروپا تحت تاثیر قرار گرفتم. و باید بگویم که این بیشتر از همه چیز به من انگیزه می‌دهد."

یک هدف دیگر کارلسن که به او انگیزه می‌دهد، شکستن رکورد رسیدن به رده‌بندی ۲۹۰۰ الو در شطرنج عادی به عنوان اولین بازیکن تاریخ است. فدراسیون جهانی شطرنج "فیده" از سیستم ریتینگ اِلو برای رده‌بندی استفاده می‌کند. این امتیاز و معیاری است که به شطرنج‌بازان بر اساس نتایج بازی‌ها و عملکرد آنها اعطا می‌شود و نشان‌دهنده توان شطرنج‌باز است.

در حال حاضر کارلسن و فیروزجا تنها شطرنج‌بازانی هستند که امسال از مرز رده‌بندی ۲۸۰۰ گذشته‌اند. کارلسن با ۲۸۵۶ اِلو در رده‌بندی جهانی اول است و فیروزجا با ۲۸۰۴ دوم.

در حالی که تا کنون ۱۵ شطرنج‌باز به ریتینگ ۲۸۰۰ اِلو در یک سال رسیده‌اند، تنها سه شطرنج‌باز توانسته به ریتینگ ۲۸۵۰ برسند: کارلسن، گری کاسپاروف و فابیو کاروانا.

فیروزجا امسال جوان‌ترین بازیکن تاریخ جهان شد که به ریتینگ ۲۸۰۰ رسید و رکورد کارلسن را شکست. او که در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ قهرمان شطرنج ایران شد، دو سال پیش، در پی این که تیم ملی ایران به خاطر روبرو نشدن با اسراییل به مسابقات قهرمانی شطرنج سریع و رعدآسا اعزام نشد، اعلام کرد که دیگر برای ایران در مسابقات شرکت نمی‌کند. فیروزجا از ژوئن امسال به طور رسمی با تابعیت فرانسوی در مسابقات شرکت می‌کند.
فیروزجا-کارلسن در ۲۰۲۳؟
فیروزجا با قهرمانی در رقابت‌های گراند سوییس جواز شرکت در مسابقات کاندیداتوری سال ۲۰۲۲ را بدست آورد و فقط در صورتی که در این رقابت‌ها قهرمان شود، می‌تواند یک سال بعد از آن برای گرفتن عنوان قهرمانی جهان به مصاف ماگنوس کارلسن برود؛ تنها حالتی که کارلسن گفته حاضر است در این مسابقه شرکت کند.

به این ترتیب، اگر بازیکن دیگری در این مسابقات قهرمان شود، به عنوان نمونه نپومیانشی روس و یا کاراونا یا سرگی کاریاکین، دیگر شطرنج باز روس، کارلسن ترجیح می‌دهد بدون مبارزه عنوان قهرمانی را بدهد تا اینکه در مسابقات شرکت کند.

کارلسن که از سال ۲۰۱۳ قهرمان جهان است، تا کنون پنج بار در مسابقات قهرمانی جهان برنده شده است. دو بار مقابل ویشی آناند هندی، یک بار هم در برابر فابیانو کاراونا، سرگی کاریاکین و یان نپومیانشی. به نظر می‌رسد حتی شکستن رکورد شش عنوان قهرمانی امانوئل لاسکر و گری کاسپاروف هم برای کارلسن انگیزه کافی برای شرکت در مسابقات قهرمانی جهان نیست.

به عبارت دیگر اگر فیروزجا سال آینده قهرمان مسابقات هشت نفره کاندیداتوری نشود و کارلسن در مسابقه دفاع از عنوان قهرمانی شرکت کند، سناریوی سال ۱۹۷۵ تکرار می‌شود. وقتی آناتالوی کارپوف بدون بازی با بابی فیشر قهرمان جهان شد. فیشر آمریکایی در آن زمان نتوانست بر سر جزییات دفاع از قهرمانی برابر کارپوف با فیده به توافق برسد. در صورتی که کارلسن از مسابقات با قهرمان رقابت‌های کاندیداتوری امتناع کند، طبق مقررات فیده، نفر اول این مسابقات با نفر دوم باید بازی کند تا قهرمان جدید جهان معین شود.
شطرنج پول‌ساز با کارلسن
با وجود اینکه این تصمیم عجیب کارلسن، ورزش شطرنج را در شرایط نامعلومی قرار می‌دهد، کسی احتمالاً به او خرده نخواهد گرفت. کارلسن به هر موفقیتی که می‌توان در شطرنج به آن رسید، دست یافته و شطرنج را به ورزشی پرطرفدار و جهانی تبدیل کرده است.

ضمن اینکه او بازیکن فعالی هم بوده و در همه انواع مسابقات شطرنج در بالاترین سطح ممکن بازی کرده است. کارلسن بر خلاف اسطوره‌های خودمحوری مثل بابی فیشر و گری کاسپاروف، همواره احترام زیادی برای جامعه شطرنج قائل بوده و این ورزش را پرطرفدارتر از قبل کرده است. علاوه بر آن او حامیان و منابع مالی جدیدی هم به شطرنج آورده است.

مسابقات قهرمانی جهان امسال در محل اکسپوی ۲۰۲۰ در دبی برگزار شد. با جوایز نقدی بی‌سابقه‌ای که تنها به لطف اسپانسرینگ شرکت‌های بزرگ ممکن شد. علاوه بر مسترکارد و یونی‌بت و چندین شرکت نروژی که اسپانسرهای شخصی کارلسن هستند، در مسابقات امسال، شرکت‌ روسی امنیت سایبر "کاسپرسکی" و شرکت رمزارز "کوین بیس" تنها دو نمونه از حامیان مالی بودند که لوگوی آن‌ها در مسابقات دیده می‌شد.

این تورنمنت میلیون‌ها بیننده تلویزیونی داشت و یک بار دیگر نشان داد که شطرنج چقدر نسبت به گذشته پرطرفدارتر و در پی آن اقتصادی‌تر شده است. همزمان با درخشش نابغه‌ محبوبی مثل ماگنوس کارلسن، موفقیت حیرت‌انگیز مینی سریال "گامبی وزیر" هم در جهانی‌ کردن شطرنج بی‌تاثیر نبوده است.
تفکر استراتژیک از کودکی

ماگنوس کارلسن که از سال ۲۰۱۱ نفر اول جهان است، از پنج سالگی شطرنج را یاد گرفت و در ۱۳ سالگی استاد بزرگ شد و توانست در این سن با گری کاسپاروف به تساوی برسد. او در همین سن حتی توانست آناتولی کارپوف را شکست دهد و در تورنمنت‌های بزرگ شرکت می‌کرد.

نبوغ و توانایی تفکر استراتژیک از کودکی در او مشهود بود. در دو سالگی ماگنوس کارلسن یک پازل پنجاه قطعه‌ای را درست می‌کرد و در چهار سالگی لِگویی‌هایی را سر هم می‌کرد و می‌ساخت که در اصل برای بچه‌های ۱۰ تا ۱۴ ساله در نظر گرفته شده بودند.

کارلسن در ۱۹ سالگی نفر اول رده‌بندی جهان و در ۲۲ سالگی (سال ۲۰۱۳) قهرمان جهان شد. او جوان‌ترین قهرمان جهان تاریخ شطرنج به شمار می‌آید. در واقع کارلسن در ۲۲ سالگی به هر آنچه در شطرنج می‌توان رسید، دست پیدا کرد.

در همان سال نشریه تایم حتی او را به عنوان یکی از صد چهره با نفوذ جهان انتخاب کرد. گری کاسپاروف در مقاله‌ای برای آن شماره تایم در مورد ماگنوس کارلسن، نوشت او به همان اندازه که بااستعداد است، "کاریزماتیک و مستقل" هم هست.

کاسپاروف برای توضیح سبک بازی کارلسن به روند تکامل شطرنج در طول تاریخ نگاه کرد: عصر رمانتیک قرن نوزدهم، "هایپرمدرنیسم" اوایل قرن بیستم و برتری مکتب شطرنج شوروی در دوران بعد جنگ جهانی دوم.

کاسپاروف در آن مقاله نوشت بازیکنان کنونی نخبه شطرنج پیرو هیچ مکتب خاصی نیستند: "من در سال ۲۰۰۹ فرصت این را داشتم که به کارلسن تمرین دهم. سبک شهودی او راز و رمز شطرنج را حفظ می‌کند. در زمانه‌ای که به لطف پیشرفت کامپیوتر هر طرفداری فکر می‌کند این بازی آسان است."

کارلسن که یک بار در گفتگو با روزنامه آلمانی "دی ولت" گفته بود در شبانه‌روز دست‌کم باید ۱۰ ساعت بخوابد وگرنه نمی‌تواند درست فکر کند، در سریال کارتونی سیمپسون‌ها هم صداپیشه بوده و در نقش خودش به کمک هومر سیمپسون می‌آید، به فوتبال هم علاقه زیادی دارد.

او سال ۲۰۲۰ در فوتبال فانتزی لیگ برتر انگلیس از بین ۷/۶ میلیون بازیکن، به مقام یازدهم رسید. اما فعالیت‌های کارلسن در بیرون دنیای شطرنج فراتر از این‌هاست.
شرکت موفق بورسی
او در سال ۲۰۱۳ شرکت "پلی ماگنوس" را تاسیس کرد که در هسته آن یک اپلیکیشن شطرنج است و بازیکنان می‌توانند در برابر کامپیوتری بازی کنند که از طریق هوش مصنوعی در سطوح مختلف بر اساس سبک بازی ماگنوس کارلسن شبیه‌سازی شده است.

این شرکت اما حالا یک پلت‌فرم دیجیتال فراتر از یک اپ بازی شطرنج است و کاربردهایی نظیر آموزش الکترونیک هم دارد. کارلسن سال ۲۰۲۰ این شرکت را در بورس عرضه کرد. ارزش این شرکت که ۶۰ هزار کاربر ماهیانه دارد و در نیمه اول سال ۲۰۲۱ حدود ۱۰ میلیون دلار درآمد داشت، در بازار سهام حالا به ۱۰۶ میلیون دلار رسیده است. ۸/۹ درصد سهام این شرکت هنوز به شرکت مادر "ماگنوس چِس آ اس" تعلق دارد. کارلسن که سهام‌دار عمده این شرکت است، وقتی هنوز نوجوان بود آن را تاسیس کرد تا درآمدها و سودهایش را از طریق آن مدیریت کند.

کارلسن خیلی زود به یک فوق‌ستاره و چهره تبلیغاتی در جهان تبدیل شد و به عنوان نمونه در کنار چهره‌ای مثل لیو تیلور، هنرپیشه معروف آمریکایی برای برند شلوارهای جین "جی استرا" تبلیغ کرد.

کاسپاروف در آن مقاله تایم در سال ۲۰۱۳ به درستی پیش‌بینی کرده بود که اگر کارلسن بتواند جهان را دوباره شیفته این "بازی سلطنتی" کند، ما شاهد "عصر کارلسن" خواهیم بود. ما از همان زمان شاهد دوران استیلای این شطرنج‌باز نروژی هستیم و به نظر نمی‌رسد این عصر به این زودی به پایان برسد. او انگیزه جدیدی پیدا کرده است.