کاشف تانژانت؛ نقطه برخورد با دایره

دویچه وله : ۲۰ خرداد ۳۱۹  : ۱۰۸۰ سال پیش در چنین روزی ابوالوفا بوزجانی در بوزجان نزدیک تربت جام خراسان زاده شد. او را پیشگام اندازه‌گیری دقیق طول جغرافیایی می‌دانند.

از زندگی خصوصی ابوالوفا بوزجانی آگاهی چندانی در دست نیست.

همان اندازه می‌دانیم که دانش‌های ریاضی و اخترشناسی را به ترتیب از عمو و دایی اش آموخت.

۲۰ ساله بود که به بغداد پایتخت امپراتوری سرزمین‌های اسلامی آن روزگار رفت و در کنار پژوهش‌های علمی به کارهای دیوانی پرداخت به ویژه که در زمان او دودمان ایرانی بوییان (عزالدوله دیلمی) در دستگاه و دیوان خلافت نفوذ بسیار داشتند و او را به سرپرستی بیمارستان بغداد گماشتند.

او در سه رشته کشف‌ها و نوآوری‌هایی کرد:

برای نخستین بار در رصدخانه‌ای که در بغداد بنیان نهاد، یک ابزار سنگی چهارضلعی و یک شش‌ضلعی ساخت و توسط آن توانست طول جغرافیایی بغداد را اندازه بگیرد.

۵۷ ساله بود که در پی آن با دانشمند بنام ابوریحان بیرونی قرار گذاشت که او در بغداد و بیرونی در خوارزم، همزمان ماه‌‌گرفتگی سال ۳۷۶ خورشیدی را رصد کنند و با دستیابی به اختلاف طول جغرافیایی آن دو شهر به اختلاف ساعت میان نصف النهارهای بغداد و خوارزم پی ببرند. این اختلاف ساعت نزدیک به یک ساعت تعیین شد که به مقدار واقعی بسیار نزدیک است.

هم اکنون دهانه‌ای بر کره ماه به یاد و گرامیداشت او نامگذاری شده است.

در رشته حساب یک کتاب آموزشی برای بازرگانان نوشت و با اینکه هنوز روش عددنویسی دهدهی هندی معمول نبود، از این روش استفاده کرد تا محاسبه دقیقتر را به بازرگانان بیاموزد.

مهمترین کارش در هندسه به ویژه مثلثات، ابداع شکل ظلی یا قضیه تانژانتها است که در مثلثات قائم الزاویه کروی و مثلثات تخت به کار می‌‌‌رود.

در کنار این قضیه او ادعا کرد "قضیه مغنی" یا سینوسها را اثبات کرده است. در این قضیه در هر مثلثی نسبت هر ضلعی به سینوس زاویه مقابل آن، عدد ثابتی است که قطر دایره محیطی آن مثلث است، یعنی دایرهای که مثلث در آن قرار می‌‌‌گیرد.

کوتاه سخن اینکه با این کشف‌ها، محاسبه دقیق فاصله‌های دور مانند فاصله کره ماه تا زمین از درجه زاویه، آسان بلکه ممکن شد.

بیرونی و ابن ندیم نام چندین کتاب حتا در رشته موسیقی را به او نسبت داده‌‌‌‌اند که در دست نیستند.

ماندگارترین اثر او که به جا مانده "المجسطی" در حساب و هندسه است.

ابوالوفا بوزجانی در ۵۸ سالگی در بغداد درگذشت.