«قبرستان دیپلمات ها» در برلین , مدفن بسیاری از مشاهیر مشروطه و قاجار

یورونیوز :گزارش از محمد زارعی (پژوهشگر مطالعات آلمان و اروپا)
در یکی از مناطق برلین به نام نوی-کُلن (Neuköln)، نزدیک به فرودگاه قدیمی تمپلهوف (Tempelhof)، مسجدی وجود دارد که حیات و قبرستان آن یادآور بخشی از تاریخ دوران مشروطه و قاجار در ایران است. این مسجد که به نام شهدا (Şehitlik) معروف است، روی محوطه ای بنا شده که در گذشته «قبرستان شهدا» یا «قبرستان دیپلمات ها» نامیده می شد.
در بین سنگ قبرهای قدیمی این مسجد یا قبرستان، نام چند تن از مشاهیر سیاسی، دینی و ادبی ایران به چشم می خورد که تقریبا هیچ جا در رابطه با این مسجد از آنها یادی نشده است.
تاریخچه «قبرستان دیپلمات‌ها»
بر اساس اطلاعاتی که روی وبسایت مسجد شهدا (تحت حمایت اتحادیه مساجد ترکیه «دیتیب» DITIB) منتشر شده، علت نامگذاری این محل با عنوان قبرستان دیپلمات‌ها، تدفین مقامات و فرستادگان دولت عثمانی در قرن هجدهم میلادی است که برای انجام مأموریت به برلین در دوران حکومت سابق پروس ها اعزام شده بودند. برای اولین بار سلطان سلیم سوم، علی عزیز افندی را به عنوان سفیر دولت عثمانی در برلین برگزید. وی در روز ۲۹ اکتبر ۱۷۹۸ جان سپرد و پیکر او را در نزدیکی همین مکان دفن کردند. این قطعه زمین متعلق به پادشاه پروس ها، فریدریش ویلهلم سوم بود که به همین منظور به دولت عثمانی فروخته شده بود. پس از آن در سال ۱۸۰۴ نیز یکی دیگر از بستگان سفیر عثمانی را در آنجا دفن کردند. در سال های بعد به علت اشغال برلین توسط فرانسوی ها این مکان فراموش شد، اما دوباره در سال ۱۸۳۶ قبرها در این مکان کشف شدند و ویلهلم سوم خود دستور بازسازی آن را صادر کرد. چند سال بعد به دلیل توسعه ی اردوگاه نظامی، این قبرستان معدوم شد و در نهایت در سال ۱۸۶۶ طی مراسمی مذهبی بقایای استخوان های سفیر سابق عثمانی و دیگر اعضای خانواده او به مکان فعلی، یعنی در محل همین مسجد منتقل شدند و سلطان عبدالعزیز عثمانی دستور داد، روی آنها بنای یادبودی ساخته شود. سال ۱۹۲۱ وزارت دفاع ترکیه ۷۰۰ متر دیگر به این قطعه زمین اضافه کرد تا مساحتی حدود ۲ هزار و ۲۰۰ متر را در اختیار گیرند.
علت دیگر نامگذاری این مکان به نام «مسجد یا قبرستان شهدا» دفن سربازان ترک تباری است که در جریان جنگ جهانی اول جان باختند و همین جا به خاک سپرده شدند.
 
گفته می شود، که دو قطعه قبرستان به جا مانده در حیات مسجد شهدا دست نخورده باقی مانده اند و در طول زمان، این مکان علاوه بر اعضای سفارت و بستگان فرستادگان دولت عثمانی، محل دفن سایر مسلمانان اهل سنت، شیعه و همچنین تعدادی از بهائیان از سرزمین ایران، کشورهای عربی، تونس، افغانستان، پاکستان و غیره بوده است.
 
ساختمان فعلی مسجد شهدا طی سال های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۵ با ظرفیت هزار و ۵۰۰ نمازگزار و ۳۶۵ متر مکعب ساخته شده است.
مشاهیر ایرانی در قبرستان دیپلمات ها
از بین ایرانی تبارهایی که در این قبرستان به خاک سپرده شده اند، چند چهره معروف و موثر از عهد قاجاریه و دوران مشروطه به چشم می خورند. البته تعدادی از قبرها به علت گذشت زمان و فرسایش سنگ ها قابل خوانش و تشخیص نیستند. اما با توجه به شباهت سنگ های این قبرها ممکن است شخصیت های معروف دیگری نیز در این مکان وجود داشته باشند.
عباس میرزا فرمانفرمائیان (سالار لشکر)
این شاهزاده قاجاری سال ۱۸۹۰ میلادی در تبریز متولد شد. عباس میرزا نوه ی مظفرالدین شاه و فرزند دوم عبدالحسین میرزا فرمانفرمائیان (نخست وزیر ایران در دوران سلطنت احمد شاه قاجار) بود. باقر عاقلی در جلد دوم از کتاب «شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران» (صفحه ۱۱۰۰) درباره او می نویسد: «عباس میرزا به همراه پدر خود که مظفرالدین شاه او را به بغداد تبعید کرده بود، راهی عراق شد. وی از آنجا به کالجی در بیروت رفت و در ادامه برای ادامه تحصیل در یک کالج نظامی راهی لندن شد و مدتی نیز در قشون فرانسه تعلیم دید. عباس میرزا در بازگشت به ایران لقب «سالار لشکر» که از القاب سابق پدرش بود، دریافت کرد و حکومت همدان را به او سپردند. مدتی معاونت وزارت عدلیه را تصدی می کرد و پس از آن در کابینه ی سپهدار رشتی (فتح الله اکبر) ابتدا به وزارت تجارت و فوائد عامه و بعد در ترمیم همان کابینه به وزارت دادگستری رسید. وی مدتی نیز کرمانشاه را اداره می کرد. در کودتای ۱۲۹۹ به همراه برادرش نصرت‌الدوله دستگیر و زندانی شد. سالارلشکر در ادوار پنجم و ششم و هفتم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده مراغه به نمایندگی فعالیت می کرد. عباس میرزا یکی از مالکین بزرگ ایران به شمار می رفت. او پس از پایان سلطنت قاجاریه و اعلام حکومت رضا شاه به علت عدم همراهی با این حکم، از مناسب حکومتی کنار گذاشته شد. عباس میرزا سال ۱۹۳۵ به علت بیماری سرطان در برلین درگذشت و در قبرستان دیپلمات ها به خاک سپرده شد.»
در کتابی دیگر با عنوان «عباس میرزا فرمان‌فرماییان (سالار لشکر): زمانه و کارنامه سیاسی و اجتماعی یک سال در قشون فرانسه: روابط ناپلیون و ایران» راجع به شخصیت عباس میرزا چنین نوشته شده: «زمانه عباس میرزا، زمانه‌ای در حال گذار بود و مسائلی مانند تجددخواهی، وطن‌پرستی، استعمار، انقلاب‌های سیاسی و اجتماعی ایران را دستخوش تغییرات بنیادین کردند و سرانجام باعث سقوط سلطنت قاجاری و روی کار آمدن سلسله پهلوی شدند. به طور کلی چهار نفر در تکوین و شکل‌گیری شخصیت سیاسی و اجتماعی عباس میرزا سالار لشکر به صورت غیرمستقیم نقش داشتند. عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، ناصرالدین شاه، امیرکبیر و پدرش عبدالحسین میرزا فرمانفرما.»
آقا میرزا علی محمد محلوجی
میرزا علی محمد محلوجی سال ۱۹۳۳ در انتخابات دور نهم مجلس شورای ملی به عنوان یکی از نمایندگان نطنز-کاشان انتخاب شد. طبق اسنادی که سال ۱۳۰۸ هجری شمسی در «مجله تجارتی قلم آزاد» منتشر شده است، وی به همراه برادران خود صاحب یکی از تجارتخانه های معروف در تهران بوده است. علاوه بر این، او یکی از نخستین موسسان «اتاق تجارت تهران» بود. این اتاق اکنون با عنوان «اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی» شناخته می شود. هیات نمایندگان اتاق تجارت تهران را که سال ۱۳۰۵ تشکیل شد، افراد دیگری نیز چون حاج میرزا ابوطالب اسلامیه، میرزا عبدالحسین نیکپور، فقیه التجار و آقا شیخ حسین حریری تشکیل می دادند.
آقا میرزا علی محمد محلوجی در سفری که سال ۱۹۳۴ به برلین داشت و در حالی که تنها یک سال از دوره نمایندگی او در مجلس نهم شورای می گذشت، جان سپرد و در قبرستان دیپلمات ها دفن شد.
میرزا فضلعلی آقا مجتهد تبریزی
میرزا فضل‌علی آقا تبریزی ملقب به صفا، فرزند حاج ‌میرزا عبدالکریم ملاباشی آذربایجانی در سال ۱۸۶۲ میلادی در تبریز متولد شد. او دو دوره (قبل و بعد از فوت پدر) برای تحصیل به عراق رفت و پس از تکمیل تحصیلات دینی و اخذ درجه اجتهاد در سال ۱۸۸۴ به تبریز بازگشت و به کار تدریس و تالیف مشغول شد. در سال ۱۹۰۶ پس از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل اولین مجلس شورای ملی به عنوان نماینده انتخابی علماء از تبریز راهی تهران شد.
غلامحسین میرزا صالح در کتابی که با عنوان «بحران دموکراسی در مجلس اول: خاطرات و نامه‌های خصوصی میرزا فضلعلی آقا تبریزی» نوشت، در مورد شخصیت او می گوید: «میرزا فضلعلی آقا در مجلس، با عناصر تندرو و به خصوص وکلای افراطی آذربایجان ناسازگار بود و آگاهانه اقدامات آنان را به ضرر نظام جدید تلقی می‌کرد. به همین دلیل پس از طغیان محمد علی شاه خانه او نیز غارت شد. میرزا فضلعلی سال ۱۹۱۶ به قصد معالجه بیماری جذام که مدتی بود، از آن رنج می برد، از راه باکو و پطروگراد راهی اروپا شد. در استکهلم، لندن و لاهه به مداوای بیماری خود پرداخت و سرانجام ناامید به برلین رفت و تا پایان عمر خود، نهم فوریه ۱۹۲۱ در آنجا زیست و بنا به وصیت خودش در قبرستان دیپلمات ها دفن شد. میرزا فضلعلی آقا در مدت اقامت برلین اغلب در جلسات انجمن ادبی و علمی که از طرف جمعی از ایرانیان مقیم تأسیس شده بود، شرکت می کرد.»
او با اعضای سابق «کمیته میلیون ایران» و گردانندگان ماهنامه ی کاوه مراوده و مکاتبه داشت. از نامه های مربوط به این دوران می توان فهمید که تحریریه نشریه کاوه حضور میرزا فضلعلی آقا را بسیار مغتنم می دانستند و از دانش عمیق او در زمینه متون کلاسیک ایران و اطلاعات او در باب شرایط سیاسی ایران بهره می گرفتند. فعالیت‌ها و کمک‌های فضلعلی آقا به انقلابیون مشروطه در برلین تنها جنبه فرهنگی و معنوی نداشت، بلکه از نظر مادی نیز در این راه از خود بسیار مایه گذاشت. دست‌نوشته‌ی کاظم‌زاده ایرانشهر در تشکر و قدردانی از او به خاطر پرداخت مبلغ ۱۲۰۰۰ مارک برای کمک به چاپ‌خانه‌اش، سند معتبری در این ارتباط است.
به جز این افراد، مقبره کسانی چون سرهنگ احمد علی خان زند (رئیس نظمیه آذربایجان) به تولد ۱۸۹۰ و درگذشت ۱۹۳۸ یا همچنین ربابه تقی‌زاده (خواهر حسن تقی‌زاده، از رهبران انقلاب مشروطه) که به علت بیماری کلیه درگذشته است یا همچنین ملک‌الزمان نواب خواهر حسینقلی خان نواب، ششمین سفیر ایران در آلمان در عصر قاجاریه و دختر جعفر قلی خان وزیر خارجه ایران در نخستین دوره نخست وزیری حسن مستوفی الممالک هم اشاره کرد.