مروری بر خواص شاتره در طب سنتی

گیاهان دارویی خواص متفاوتی دارند که اگر به‌صورت صحیح مصرف شوند، به سلامتی‌تان کمک قابل ملاحظه‌ای می‌کنند. شاتره نیز از آن دسته گیاهان است که خواص بی‌نظیر و فواید زیادی برای سلامتی دارد؛ با ما همراه باشید...

گیاه شاه‌تره (شاتره) به همه گونه‌های جنس Fumaria از خانواده گیاهی Papaveraceae اطلاق می‌شود. تاکنون 56 گونه از این جنس در دنیا معرفی شده است که هفت گونه آن در ایران می‌روید.
شاتره، گیاهی است علفی و یکساله با برگ‌های دارای بریدگی‌های بسیار؛ گل‌آذین در این گیاه، خوشه یا گَرزَن است که شامل دو کاسبرگ زودافت و چهار گلبرگ جدا به رنگ‌های سفید تا صورتی یا ارغوانی می‌باشد که یکی از دو گلبرگ بیرونی، به مهمیز تبدیل شده است.
پرچم‌ها در قاعده میله‌ها طوری به هم پیوند یافته‌اند که در مجموع، دو دسته مشخص را به وجود می‌آورند که هر دسته شامل یک پرچم کامل و دو نیمه پرچم در طرفین آن است.
مادگی در این گیاه، دوبرچه‌ای است که به میوه‌ای ناشکوفا و شفت‌مانند تبدیل می‌شود. میوه، کروی‌شکل و کوچک و محتوی یک دانه است.
شاتره عموماً به‌صورت علف هرز در مکان‌های مرطوب مانند باغ‌ها، باغچه‌ها و فضاهای سبز می‌روید. هرسال در ابتدای بهار، مقادیر انبوهی از گیاه شاتره را می‌توان مشاهده کرد.
از نظر خواص دارویی، بهترین نوع شاتره Fumaria officinalis است که در ایران نمی‌روید و به جای آن از انواع دیگر آن با عنوان‌های شاه‌تره بی‌کاسبرگ Fumaria asepala، شاه‌تره هندی Fumaria indica، شاه‌تره گل‌ریز Fumaria parviflora، شاه‌تره ایرانی Fumaria vaillantii، نام برد.
نام علمی جنس این گیاه "Fumaria" از واژه لاتینی Fumus به معنای دود مشتق شده است که به دلیل بو و ایجاد سوزش چشم و رنگ خاکستری گیاه بر آن نهاده شده است.
بنابراین گزارش می‌توان به ترکیبات شیمیایی این گیاه اشاره کرد و گفت: شاتره دارای ترکیبات غیرآلکالوئیدی پنتاتریاکونتان، گلوکوزید، تانن، اسید فوماریک و آلکالوئید فومارین است.
این گیاه یک ساله به‌صورت عرقیجات و دمنوش در طب سنتی بسیار شناخته شده است.
مزاج شاتره
طبع شاه‌تره از نظر حکمای طب سنتی، مرکب‌القوی است یعنی در حرارت، معتدل و خیلی خشک است. برخی آن را گرم و خشک انگاشته‌اند، اما ابوعلی سینا آن را کمی سرد دانسته است.
از جمله گیاهان مفیدی که طبع و مزاج خنکی دارند، می‌توان به گیاه شاتره (شاه‌تره) اشاره نمود که استفاده از آن در فصل تابستان می‌تواند به سلامت بدن کمک کند. این گیاه در حرارت معتدل است یعنی نه خیلی گرم است و نه خیلی سرد. پس مصرف آن مفید و بی‌عارضه است. گفته می‌شود بیشتر به سمت سردی و خشکی است و برگ سبز و تازه آن را استفاده می‌کنند.
 خواص شاتره
* این گیاه، مُقوی کبد و طحال و بازکننده گرفتگی‌های این دو عضو است.
* مسهل تلخی صفرا و سودای سوخته است.
* تب‌بُر و مُعرق است.
* این گیاه، رافع امراض پوستی، جذام و برخی تومورهای سرطانی نیز می‌باشد.
* استعمال آن برای تقویت معده، بُن دندان‌ها و بیماری‌های سوداوی توصیه شده است.
* صاف کننده خون، سم‌زدا، ضد صفرا و ادرارآور است.
* خارش را برطرف می‌کند.
* مواد زائد موجود در خون و بدن یا اصطلاحاً اخلاط سوخته (صفرا و یا سودای غیرطبیعی) یعنی موادی که به دنبال حرارت بیش از حد در بدن تشکیل می‌شود را دفع می‌کند.
* می‌توان آن را خشک کرد (و همچنین کاسنی را) و در دوغ و ماست ریخته که این کار باعث می‌شود خنکی ماست و دوغ افزایش پیدا کند (از نظر مزاج) و برای جوش صورت و التهاب‌های پوستی بسیار مفید است.
* می‌توان آن را در آب ریخته و یا از آن شربت تهیه کرد که ملین خوبی است.
* برای افرادی که دچار سنگ‌های ادراری و التهابات و بزرگی پروستات هستند چون مدر است مفید است.
* می‌توان برگ سبز آن یا محلول آن را به بن دندان‌ها مالید که باعث محکم شدن لثه‌ها شده است.
* برای آفت و زخم‌های لثه نیز مفید است.
* از نظر اثرات جهاز هاضمه، باز کننده انسدادهای مجاری کبد بوده و تقویت کننده و دباغی کننده معده است.
* می‌توان آن را در سرکه ریخته، مدتی بماند و صاف و خشک و مصرف کرد که برای رفع تهوع و استفراغ خوب خواهد بود.
* می‌توان خیسانده و یا آب آن را بر موها و ریش ریخته که برای دفع شپش مناسب و مفید است با توجه به این که امروزه نیز میزان شپش در مدارس زیاد شده است.
* درمان گزیدگی ناشی از نیش زنبور از دیگر خواص شاتره است.
خواص عرق شاتره
* مهم‌ترین خاصیت عرق شاتره تقویت قوه بینایی و پاکسازی چشم است.
* این گیاه به دلیل آنکه به ترشح آنزیم‌های گوارشی کمک می‌کند، غذا را به راحتی هضم کرده و اشتهاآور خوبی است.
* عرق شاتره در رفع تمام اختلالات کبدی، یرقان، تهوع، انسداد طحال، سودازدگی و بیماری‌های صفراوی مفید است.
* عرق شاتره، ضداسهال است و برای بیماری‌های صفراوی، سوداوی و غلظت خون، نیکوست.
* مضمضه آن برای بهبود جراحت‌های کام دهان، زبان و استحکام لثه‌ها سفارش شده است.
 آب یا شربت شاتره
در کاربرد آب شاتره یا شربت شاتره برای درمان بیماری‌های طحال، معمولاً همراه آب، خیس کرده هلیله زرد و شکر نیز استفاده می‌کنند و در صورت مصرف برای درمان بیماری‌های کبدی و تصفیه خون، به‌جای شکر، سکنجبین و عناب را همراه آن می‌خورند.
 درمان کبد چرب با کمک شاتره
افرادی که کبد چرب دارند بهتر است 10 گرم تخم کاسنی، 10 گرم تخم خرفه، 15 گرم تخم خربزه به‌اضافه 10 گرم تخم خیار را با هم نیمکوب کرده و کمی از آن را از شب در عرق کاسنی و شاتره خیسانده و صاف کنند و صبح آن را مصرف کنند.
بعدازظهر نیز، از این مخلوط 4 بذر دوباره در عرق کاسنی و شاتره خیسانده و مصرف کنند و بهتر است که مصرف دارو با غذا فاصله داشته باشد و پس از خوردن دارو نیز تا یک ساعت غذا نخورند.
به طور کلی بهتر است افراد مبتلا به کبد چرب روزانه یک لیوان مخلوط عرق کاسنی و شاه‌تره بنوشند و از مصرف غذاهای سرخ‌کرده، غذاهای آماده و غلیظ مانند ماکارونی، سالاد الویه؛ گوشت گاو و گوساله و کله‌پاچه پرهیز کنند.
 ترکیبات مختلف؛ خواص مختلف
* آب برگ تازه آن با شکر یا تمر هندی برای پاک کردن و تقویت دستگاه گوارش و رفع یرقان سودمند است.
* مخلوط آن با برگ گردو برای التیام بواسیر مناسب است.
* تهیه و استعمال ضماد مخلوط خمیری عرق شاتره و حنا برای معالجه جرب و خارش‌های جلدی مفید است.
* مالیدن مخلوط عصاره شاتره و صمغ عربی، برای جلوگیری از روییدن مجدد موی منحرف در پلک چشم که کنده شده باشد، سودمند است.
 روش تهیه دمنوش شاتره
به ۲ تا ۴ گرم خشک شده گیاه (مخلوط برگ، گل و ساقه) یک لیوان آب جوش افزوده و ۱۵ دقیقه می‌گذاریم بماند. سپس آن را صاف نموده و به‌صورت گرم قبل از غذا میل می‌کنیم.
می‌توان روزانه تا سه نوبت (صبح، ظهر و شب) این مقدار را تکرار کرد. جمعاً می‌توان ۶ تا ۱۲ گرم گیاه خشک شده را که سه لیوان محصول صاف شده ایجاد می‌کند، در طول روز مصرف کرد.
 مراقب باشید!
* شاتره از دسته گیاهان سمی است، لذا مصرف زیاد آن باعث فلج عضلات صاف و دستگاه تنفس می‌شود. مقدار مجاز مصرف خوراک خشک آن 12 تا 20 گرم، برای تهیه دم‌کرده یا جوشانده، و آب شاتره 150 تا 200 گرم است.
* شاه‌تره برای ریه مضر است که مصلح آن کاسنی می‌باشد.