آمریکا بعد از سال ۱۳۴۲ چطور آیت‌الله خمینی را زیر نظر گرفت

بنا بر اسناد آمریکا، بعد از واقعه ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ مقامات آمریکایی با طیف وسیعی از دوستان و دشمنان آیت ‎الله خمینی صحبت می‌کردند تا تصویر بهتری از زندگی، شخصیت و سوابق او به دست بیاورند. این اسناد همچنین حکایت از آن دارد که یکی از مهم‎ترین رابطان آمریکایی‌ها در بین فعالان مذهبی مخالف، جعفر بهبهانی، پسر محمد بهبهانی (از عوامل اصلی کودتای ۲۸ مرداد) بوده که ظاهرا از طریق واسطه با آیت‌الله خمینی پیام رد و بدل می‌کرده است.
 
به نظر می‌رسد که بزرگ‌ترین نگرانی دولت جان اف. کندی این بوده که آیت‎ الله خمینی به مرجع اصلی شیعیان تبدیل بشود و حکومت پهلوی و منافع آمریکا را به خطر بیندازد، به خصوص که در بحبوحه سرکوب معترضان، اخبار تأیید نشده‌ای رسید که عده‌ای از شیعیان پاکستان هم آیت‎الله خمینی را رهبر خود اعلام کرده‎اند.
 
جولیس هولمز، سفیر آمریکا در تهران، در پیام روز ۱۸ خرداد خود به واشنگتن بعید دانست که این مدرس حوزه علمیه قم، شخص شماره یک جهان شیعه شده باشد. هولمز اما آیت ‎الله خمینی را مردی می‌دید که "در مرکز مشکل سیاسی شماره یک دولت ایران" قرار داشت و از آن مقطع به بعد تحولات مرتبط با وی- از میزان محبوبیتش در بین مردم عادی و علما گرفته تا احتمال آشتی کردنش با حکومت و ترجمه و تحلیل نطق‌هایش بعد آزادی از زندان- را به واشنگتن گزارش می‌داد.
 
سفارت آمریکا در ۲۹ خرداد ۱۳۴۲ به واشنگتن پیام داد که در حال تهیه گزارش جامعی درباره زندگی و سوابق آیت ‎الله خمینی است. سندی با عنوان 'خلاصه زندگی‌نامه آیت الله حاج سید روح‌الله موسوی خمینی' که احتمال دارد چکیده آن گزارش باشد و به تازگی از حالت طبقه بندی خارج شده، از آیت الله خمینی تصویر یکی از مهم‌ترین روحانیان ایران را ترسیم کرده که "انگلیسی و فرانسه می‎خواند" و "به گفته خبرچین‌های مذهبی، بیش از ۵۰۰ مجتهد از ایران و سراسر جهان در زمره شاگردانش هستند".
در سند سه صفحه‌ای 'خلاصه زندگینامه آیت الله حاج سید روح‌الله موسوی خمینی' ادعا شده که آیت‎الله خمینی دو همسر داشته و انگلیسی و فرانسوی می‎خوانده‎ اسناد حکایت از آن دارد که تعدادی از هواداران آیت الله خمینی به آمریکایی‎ها اطلاعات اغراق‌آمیز می‌دادند. به طور نمونه مهدی حائری - از شاگردان و بستگان آیت‎الله خمینی - به یکی از دوستانش در وزارت امور خارجه‌ آمریکا (ویلیام میلر) می‎گفت که ایران حداقل ۱۰ هزار مجتهد دارد که یک هزار نفر آنها روحانیان طراز اول هستند.
 
آقای حائری - که بعدها مدتی به سفارت جمهوری اسلامی در واشنگتن منصوب شد - آیت‎الله خمینی را یکی از بزرگ ترین متفکرین ایران توصیف می کرد که "با تجدد، اصلاحات ارضی و حق رای زنان مخالف نیست...او معتقد است که در کل این مردم هستند که باید در این مسائل تصمیم بگیرند که در حال حاضر امکان آن را ندارند".
 
او می‎گفت: "خمینی از بازگشت ایران به سلطنت مشروطه حمایت می کند تا این که همه طیف های جامعه ایران بتوانند درباره این مسائل مهم تصمیم بگیرند".
 
در مجموع به نظر می‌رسد که اطلاعات آمریکایی‌ها از آیت ‌الله خمینی جمع آوری شده شنیده‌های آنها از منابع مختلف بوده که در بعضی موارد ناقص یا نادرست بوده است. در سند 'خلاصه زندگینامه آیت ‎الله حاج سید روح‌الله موسوی خمینی' - که در ژوئیه ۱۹۶۴ برای یک مقام اداره اطلاعات وزارت خارجه آمریکا تهیه شده بود - حتی نوشته شده که آیت‎ الله خمینی "دو همسر دارد: (زن)‌ مسن تر دختر یک ملای قم است که برایش پسری به دنیا آورده (متولد ۱۹۳۳) که نامش مصطفی است. (زن) جوانتر یک مالک زمین ثروتمند از گیلان است که برایش دو دختر به دنیا آورده".
 
بنا بر یک سند دیگر، سفارت آمریکا در تهران گزارش‌هایی دریافت کرده بوده مبنی بر این که آیت ‏الله خمینی از چند ماه قبل از درگیری علنی با حکومت، در قالب "سهم امام" و خمس مبالغ زیادی از مردم پول جمع‎آوری کرده بود. حدود دو ماه بعد - در اوت ۱۹۶۳ (شهریور ۱۳۴۲) - یکی از رقیبان آیت الله خمینی در قم به نام 'آیت‏الله حجت' در مورد این مسئله به سفارت آمریکا گزارش مفصلی داد.
حسن حجت - سرپرست مدرسه حجتیه حوزه علمیه قم - بنا بر اسناد جدید آمریکا، به تفصیل با مقامات سفارت درباره آیت الله خمینی صحبت کرده بود روایت حجت
'آیت‎الله حجت' به احتمال بسیار زیاد حسن حجت - پسر مرجع درگذشته آیت الله محمد حجت کوه‌کمری (بنیانگذار مدرسه حجتیه حوزه علمیه قم) بوده که بعد از فوت پدر اداره مدرسه اش را به عهده گرفته بود. بنا بر سندی که در سال ۲۰۱۶ میلادی از حالت طبقه بندی بیرون آمده، حجت به فرستادگان سفارت گفت که آیت‌الله خمینی به بهانه پرداخت شهریه به طلبه‌ها حدود دو میلیون تومان در حساب شماره ۱۰ بانک توسعه صادرات جمع آوری کرده بود.
 
او گفت:‌ "هرچند شکی نیست که بخشی از این وجوه صرف طلبه ها شد، وجوهی که از این طریق جمع آوری شده بود به وضوح بیش از نیاز برای آن هدف بود. مازاد آن پول به وضوح قرار بود برای اهداف سیاسی دار و دسته بهبهانی-خمینی استفاده شود".
 
محمد بهبهانی - یکی از علمای متنفذ تهران - به عقیده حجت، 'عالیجناب خاکستری پوش' ایران بود که در همه امور دخالت داشت و از جمله بعد از مرگ آیت الله بروجردی در فروردین ۱۳۴۰ - شبکه‌اش را برای ارتقای جایگاه آیت ‏الله خمینی بسیج کرده بود، به این خیال که خمینی مرد ضعیفی است و اگر زمام امور را در قم در دست بگیرد، دست‌نشانده بهبهانی خواهد شد.
محمد بهبهانی (نفر دوم از راست) در کودتای ۲۸ مرداد شرکت داشت. او بعدها به صف مخالفان دولت‌های علی امینی و اسدالله علم پیوست در سند آمده که حجت، آمریکایی‌ها را ساده لوح و غیرقابل اعتماد می دانست. مقامات سفارت هرچند جزئیات همه حرف‌های حجت را قابل تایید نمی دانستند، روایتش را کاملا محتمل می دیدند چرا که با گزارش های قبلی سفارت به واشنگتن، مطابقت داشت.
 
حسن حجت همچنین گفته بود که مذهبی‌های مخالف به رهبری آیت ‎الله خمینی قصد داشتند که در فاصله عاشورا تا اربعین، احساسات مذهبی مردم را تحریک و حول و حوش ۲۱ تیر (روز اربعین) دسته‌های جنوب شهر تهران را به خیابان‌ها بیاورند و دست به خشونت گسترده بزنند تا دولت اسدالله علم مجبور به استعفا شود که دستگیری آیت ‎الله خمینی برنامه آنها را جلو انداخت و برهم زد.
 
او گفت: "خمینی برنامه‌ ریز خوبی نیست و ملاها به عنوان یک گروه، دشوار می توانند مقاصد خود را به اقدامی هماهنگ تبدیل کنند. او (خمینی) احساسات پرهیجان ملاها را کنترل نکرد و خودش هم یک رشته سخنرانی های شدید و تند کرد. شاه ابتکار را در دست گرفت و برای بازداشت خمینی و بقیه علامت داد. بقیه ماجرا را همه می دانند."
 
یک ارزیابی دیگر سفارت آمریکا با تیتر 'عملکرد پلیس در ناآرامی های تهران' - مورخ ۲۷ تیرماه - تصویر مشابه‌ای ارائه می‌کند: "همه گزارش‌ها حکایت از آن داشت که روحانیان - با همکاری گروه بازار و نهضت آزادی ایران - نقشه داشتند تا روز ۱۲ ژوئیه (اربعین) تنش‌ها را تشدید کنند که در آن زمان آشوب‎طلبان خشمگین دست به خشونت بزنند و دولت را مجبور به استعفا کنند."
 
در سند دیگری در مورد افرادی که با قمه و چماق به شهربانی‌ها و ساختمان رادیو و دفتر روزنامه اطلاعات و ساختمان چند وزارتخانه حمله کردند، آمده است که "ناآرامی‌ها با هدفی استراتژیک برنامه ریزی شده بود. غارت نسبتا کمی اتفاق افتاد ولی بیشتر املاک دولتی بود که نابود شد".
در چند سند جدید آمده که موعد اصلی 'قیام' طرفداران آیت الله خمینی حول و حوش روز اربعین سال ۱۳۴۲ بوده که دستگیری او برنامه آنها را بر هم زد این در حالی است که در روایت رسمی جمهوری اسلامی، در 'یوم الله' ۱۵ خرداد یک قیام خودجوش مردمی اتفاق افتاد که آیت الله خمینی از جزئیات آن بی خبر بود و حدود دو ماه بعد از وقوع آن - زمانی که از زندان قصر به حبس خانگی در قیطریه تهران منتقل شد - از آن مطلع شد. آیت الله خمینی خود در یک سخنرانی در روز ۲۶ فروردین ۱۳۴۳ گفته بود: "[از] قضیه ۱۵ خرداد من مطلع نبودم تا اینکه حبس به حصر تبدیل شد و اخبار خارج به من رسید".
 'پیام آیت‎الله خمینی'
در دوران حبس خانگی در قیطریه بود که پیام منتسب به آیت ‏الله خمینی به آمریکایی‌ها رسید که او از منافع آمریکا در ایران حمایت می‎کند و حضور آمریکایی‌ها را برای مقابله با نفوذ شوروی و بریتانیا لازم می داند.
 
بی‎بی‌سی فارسی در تابستان ۲۰۱۶ با استناد به یک گزارش تحقیقاتی سازمان سیا مورخ مارس ۱۹۸۰ محتوای آن پیام را منتشر کرد - اقدامی که واکنش آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی را پی داشت که بی‎بی‌سی را به انتشار اسناد جعلی علیه آیت الله خمینی متهم کرد.
 
آرشیو ملی آمریکا به درخواست بی‎بی‌سی فارسی گزارش اولیه سفارت (ایرگرام) که حاوی پیام منتسب به آیت‏الله خمینی است را از حالت طبقه بندی خارج کرده است؛ "خمینی با منافع آمریکا در ایران مخالفتی ندارد. بر عکس، او اعتقاد دارد که حضور آمریکا در ایران برای ایجاد توازن در برابر شوروی و احتمالا نفوذ بریتانیا ضرورت دارد".
 
سند نشان می‌دهد که مقامات سفارت لحن پیام را با اظهارات آیت‌الله هادی میلانی همخوان می‏دیدند که دو ماه قبل از آن در یک نشست خبری در مشهد گفته بود که با اصلاحات و حق رای زنان مخالف نیست بلکه با شگردهای دیکتاتوری حکومت مخالف است.
 
پیام را حاج میرزا خلیل کَمَره‌ای از "یکی از سیاستمدارن نزدیک به گروه های مذهبی مخالف" می‌گیرد و آن را به دبیر دوم سفارت (ویکتور ولف) منتقل می کند که رابط سفارت با گروه‎های مذهبی بود- چهره هایی چون جعفر بهبهانی که 'یکی از به درد بخورترین منابع اطلاعات' او بوده است.
بدیع الزمان فروزان‌فر حدود دو ماه بعد از آزادی آیت الله خمینی، به سفارت آمریکا گفت که اختلافات بین علمای شیعه عمیق‎تر و موقعیت خمینی نسبت به گذشته ضعیف‌تر شده استبدیع الزمان فروزان‌فر
 بنا بر اسناد، ویکتور ولف همچنین با اشخاص دیگری مانند بدیع الزمان فروزان‌فر، ادیب مشهور و رئیس وقت دانشکده معقول و منقول (الهیات فعلی) دانشگاه تهران‌ تماس و گفتگوهایی داشته است.
 
حدود دو ماه بعد از آزادی آیت الله خمینی، بدیع الزمان فروزان‌فر به مامور سفارت گفت که اختلافات بین علمای شیعه عمیق‎تر و موقعیت خمینی نسبت به گذشته ضعیف تر شده است؛ "در حال حاضر آقای گلپایگانی قویا با خمینی مخالف است و شریعتمداری قصد دارد که در مخالفت (با خمینی) به گلپایگانی بپیوندد".
خلیل کَمَره‌ای (وسط) در کنار محمد کاشانی بدیع الزمان فروزان‌فر فکر می‎کرد که حرکت سریع خمینی به سمت مرجعیت عام با مشکل مواجه شده زیرا سیاست دولت در شکاف انداختن بین علما موفق بوده؛ "حکومت اول خردمندانه خمینی را از حبس خانگی آزاد کرد، در نتیجه او به جای آن که مقام شهید را پیدا بکند به یک سیاستمدار مخالف تبدیل شد. بعد حکومت محدوده فعالیت های سیاسی مجاز را برای او تعریف کرد. نتیجه این شد که همه علما متوجه شدند که نه دولت که این خمینی است که باید برای دست زدن به تحریک و خشونت تصمیم بگیرد."
 
فروزان‌فر به دبیر دوم سفارت آمریکا گفته بود: "واضح است که خمینی جراتش را از دست داده - و خیلی از همکاران و حامیانش متوجه این مسئله هستند."
 
با این حال، آیت‌الله خمینی بعد از چند ماه سکوت یک بار دیگر وارد صحنه شد و در چهارم آبان ۱۳۴۳ در نطق معروفش گفت که "آقا، تمام گرفتاری‌های ما از آمریکاست". او اعطای مصونیت قضایی به مستشاران آمریکایی در ارتش را به عنوان احیای کاپیتولاسیون به شدت محکوم کرد که به دستگیری و تبعیدش به ترکیه منجر شد. بنا بر اسناد، متن آن نطق جنجالی آیت‎الله خمینی - مانند متون تمام نطق‎های دیگرش - را سفارت آمریکا به انگلیسی ترجمه و برای واشنگتن فرستاده بود.
 
در یک سند آمده که جعفر بهبهانی به مأمور سفارت گفت که آیت الله خمینی از او پرسیده بود که درباره طرح یاد شده چه موضعی بگیرد. "بهبهانی (از طریق یک واسطه) به خمینی گفته عاقلانه خواهد بود که درگیر این مسئله نشود و بگذارد 'ما سیاستمداران' به آن رسیدگی بکنیم."
 
"اما خمینی توصیه را نادیده گرفت و خودش را در مناقشه درگیر کرد و در نتیجه تبعید شد."
بنا بر این سند، پیام منتسب به آیت‏الله خمینی را خلیل کَمَره‌ای از 'یکی از سیاستمدارن نزدیک به گروه های مذهبی مخالف' می‌گیرد و آن را به دبیر دوم سفارت (ویکتور ولف) منتقل می کند که رابط سفارت با گروه‎های مذهبی بود