معمای سدهای گم‌شده ایران

پایگاه داده باز ایران، پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آن‌ها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند.

 

سال‌هاست که ایران بودجه عظیمی را صرف سرمایه‌گذاری روی سدسازی می‌کند. بعضی از کارشناسان گفته‌اند که پس از سال ۱۳۵۷، سدها از حیث سرمایه‌گذاری پس از طرح‌های نفتی قرار داشته‌اند. در واقع، اکبر هاشمی رفسنجانی در دوره ریاست جمهوری‌اش به طور متوسط هر ۴۵ روز یک سد را افتتاح می‌کرد که سبب شد عنوان «سردار سازندگی» را به او بدهند.

 

حالا ایران به مدت بیش از یک دهه است که به خاطر عواقب زیست‌محیطی برنامه‌های سدسازی‌اش آماج انتقاد قرار گرفته است. پژوهش‌های اخیر مثل گزارش «بهشت گمشده» منتشر شده در سال ۱۳۹۶ در اسمال‌مدیا Small Media، بحران ادامه‌دار زیست‌محیطی ایران را بررسی می‌کند که در آن شماری از سازمان‌ها و دانشگاهیان به دریاچه‌ها و رودخانه‌های در حال خشک شدن، به عنوان نمونه‌هایی روشن از سوء مدیریت آب طی این سال‌ها اشاره کرده‌اند.

 

برای تحقیق بیشتر در موضوع سوءمدیریت آب، تیم اسمال مدیا به کاوش در وب‌سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران که از سازمان‌های وزارت نیروست پرداخت تا مجموعه‌ داده‌های آن‌ را برای ۱۱۵۵ سد ایران به دست بیاورد. اما نتیجه‌ای که حاصل شد این بود که شماری از اطلاعات کلیدی در بسیار موارد مفقود بودند. در واقع، تنها ۱۰۰ سد در این پایگاه داده‌ها مجموعه کاملی از اطلاعات را داشتند. ما با قاطعیت نمی‌توانیم تحلیل کنیم که آیا این فقدان اطلاعات از اساس به خاطر فساد موجود در سیستم باشد اما می‌توانیم آن مواردی را که غایب‌اند، و فقدان شفافیتی را که حول ساخت و ساز سدها در ایران وجود دارد، برجسته کنیم.

 

این نکته به خصوص از این جهت مهم است که ادعاهای گسترده‌ای وجود دارد مبنی بر این‌که سپاه پاسداران جمهوری اسلامی از شرکت مهندسی خاتم الانبیاء – یکی از چندین شرکت پوششی‌اش – استفاده کرده تا تحریم‌هایی را که سازمان ملل و اتحادیه‌ی اروپا علیه‌اش اعمال کرده بودند، دور بزند. علاوه بر این، با توجه به ساخت و ساز سریع سدها در دوره‌ی اکبر هاشمی رفسنجانی (۱۳۶۸-۱۳۷۶)، دوره محمد خاتمی (۱۳۷۶-۱۳۸۴) و دوره‌ی محمود احمدی‌نژاد (۱۳۸۴-۱۳۹۲) که در این دوره‌ها به طور میانگین هر سال یک سد ساخته شده است. برای توجیه صرف هزینه‌ انجام شده، شفافیت بیشتر درباره این‌که چه کسی این‌ سدها را ساخته و ساخت‌اش چه مدت طول کشیده و چگونگی ارزیابی‌های آنها، مهم است.

اما وقتی در سال ۱۳۹۲ حسن روحانی به ریاست جمهوری رسید، ساخت و ساز سد متوقف شد. با تعداد میانگین راه‌اندازی ۳۵ سد در سال در دوره‌ی ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۲، این تغییر ناگهانی در سیاست زیست‌محیطی نشانه تفاوتی آشکار با رهیافت اسلاف او به سدسازی است. این توقف ناگهانی هم‌چنین نشان می‌دهد که ضرورتی برای سدسازی بی‌پایانی که در دو دهه قبل انجام می‌شد نیست. در واقع، صاحب‌نظران گفته‌اند که برای ایجاد تغییر مثبت در محیط زیست ایران باید بیش از ۵۰۰ سد را که در طی این دوره ساخته شده‌اند از کار خارج کرد. این یعنی کنار گذاشتن یا متوقف کردن ساخت اکثریت ۸۷۳ سدی که پس از سال ۱۳۶۸ ساخت‌شان آغاز شده بود.

در نتیجه، روشن است که ساخت و ساز سریع سد، به طور کلی، بر آبراهه‌های ایران و محیط زیست آثار منفی گذاشته است. اما رسیدن به درکی کلی از سدهایی که ساخته شده‌اند فرایندی دشوار است. چنان‌که ذکرش رفت، به رغم کنکاش در مجموعه داده‌های «کامل» ۱۱۵۵ سدی که فعلاً در کشور موجودند یا هنوز در دست ساخت‌اند، این داده‌ها کامل نیست. در آن‌چه در زیر می‌آید، مواردی را که مفقودند برجسته‌ کرده‌ایم.

علاوه بر مزایای بدیهی سدسازی برای سپاه پاسداران و وابستگان آن از حیث درآمدزایی، پرسش‌هایی درباره ماهیت نیمه‌نظامی سدها نیز طرح شده است. گفته شده است که سدسازی گسترده در ایران که اغلب اوقات به دست وابستگان سپاه پاسداران انجام می‌شود، به صورت سازوکاری دفاعی رخ داده است تا اطمینان حاصل شود که کشور در صورت درگیری طولانی‌مدت نظامی کنترل فراوانی بر منابع آبی‌اش داشته باشد. نفوذ سپاه پاسداران بر منابع آبی کشور چیزی است که نشان دادن آن مهم است. اما، بیش از نیمی از سدهای موجود در مجموعه داده‌ها یا نام پیمانکار یا نام مشاور یا هر دو را ارائه نمی‌کنند که مانع از این می‌شود که بتوانیم عمیق‌تر در این باره تحقیق کنیم.

اطلاعات مربوط به شرکت‌های دخیل در سدسازی برای حفظ استانداردهای پاسخگویی و شفافیت ضروری هستند. اطلاعات باید در سه سطح در دسترس باشند: پیمانکار اجرایی (هیأت‌های منطقه‌ای آب که ساخت و ساز را سفارش می‌دهند)، پیمانکار و مشاور ساخت. بدون اطلاعات مربوط به پیمانکاران و مشاوران هیچ راهی نداریم که بدانیم قراردادها به چه سازمان‌هایی برای شروع این طرح‌های عظیم ساخت و ساز داده شده است.

۶۴۷ سد یعنی بیش از نیمی از سدهای کشور فاقد داده‌های کامل درباره‌ی پیمانکار یا مشاور یا هر دو هستند.

۱۰۸ سد در مجموعه‌ داده‌ها تاریخ آغاز ندارند. از این ۱۰۸ سد، ۶۹ سد نیز فاقد تاریخ اتمام هستند. اقتضای این‌ها آشکار است و به این معناست که امکان ندارند هر گونه تأخیری در اتمام آن‌ها را ردگیری کنیم و به این ترتیب هزینه‌های اضافی مربوط به ساخت سدها را نیز نمی‌توان مشخص کرد.
سدهای به تأخیرافتاده

هر چند هزینه‌های سدسازی را در مجموعه‌ داده‌ها نداریم، با توجه به این‌که کمیسیون جهانی سدها در گزارش نهایی سال ۲۰۰۱‌ نتیجه گرفته است که میانگین هزینه‌ی اضافی سدهای بزرگ ۵۶ درصد است، می‌توان فرض کرد که هر تأخیری در ساخت سد بسیار پرهزینه است. این گزارش هم‌چنین اشاره می‌کند که تأخیرها اثر چندانی بر شرکت‌های ساخت و ساز ندارند چون پول‌شان را می‌گیرند و می‌روند ولی شهروندان کشور بار هزینه‌های اضافی را به دوش می‌کشند. در واقع، روز به روز این نکته آشکارتر شده است که ساخت سدهای بزرگ خیلی اوقات، به نحوی باور نکردنی، از نظر اقتصادی به صرفه نیست و در بهترین حالت اثر خالص مثبت بسیار اندکی نسبت به هزینه‌های پرداخت شده، دوره‌ی ساخت و اثرات آن بر جوامع محلی دارد.

 

با تمام این‌ها، ما وارد رویه‌های ساخت و ساز ۷۰۷ سد بزرگ ایران شدیم (هر سد که ارتفاعی بیش از ۱۵ متر دارد) که ساخت‌شان پس از سال ۱۳۶۸ آغاز شده است. زمان میانگین ساخت این سدها پنج سال است ولی هنوز بیش از ۲۶۹ سد در دست احداث هستند یا اتمامشان بیش از پنج سال زمان برده است. در واقع، ۸۸ سد اتمامشان بیش از ۱۰ سال طول کشیده است و سدی در استان گیلان وجود دارد که ظاهراً پس از ۲۲ سال تنها ۵ درصد ساخت آن تمام شده است. تصاویر ماهواره‌ای عدم پیشرفت آن را نشان می‌دهند.

با توجه به اذعان گسترده به این‌که سدها اثری هولناک بر محیط زیست ایران گذاشته‌اند و نگرانی‌های گسترده در خصوص دخیل بودن فراوان سپاه پاسداران در سدسازی برای اهداف نظامی و کسب بودجه بیشتر، فقدان پاسخگویی حول سدسازی مایه نگرانی واقعی است. بدون دسترسی کامل به مجموعه‌ی داده‌های کامل، به دشواری می‌توان نهادهای محلی و دولت را در قبال هزینه‌های بالقوه ویرانگر اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی سدسازی در کشور به پاسخگویی کشید.

 

این مقاله نه تنها ماهیت مبهم مدیریت آب ایران را نشان می‌دهد بلکه نیاز به داده‌های در دسترس عموم و به نوبه‌ی خود نیاز به پاسخگویی عمومی را برجسته می‌کند.

 

قصد این مقاله این بود که بحث درباره ماهیت سدسازی را در ایران باز کند. ما از محققان دعوت می‌کنیم که نگاهی به مجموعه‌ی داده‌های کامل بیندازند تا درباره موضوع تحقیق بیشتر و گسترده‌تری انجام شود.

___________________________________

* این گزارش بر اساس داده‌های «پایگاه داده باز ایران Iran Open Data» نوشته شده‌است. پایگاه داده باز ایران داده‌های تمیز شده از بخش‌های مختلفی از جمله بهداشت، جمعیت، کشاوری و مانند این‌ها را ذخیره‌سازی می‌کند. رادیو فردا دخل و تصرفی در داده‌های منتشرشده نکرده‌است. انتشار گزارش‌ و لینک‌های بیرونی به‌معنی تائید یا رد محتوای آن‌ها از طرف رادیو فردا نیست و هدف از آن، اطلاع‌رسانی‌ست.

گزارش با استفاده از این داده‌ها نوشته شده است:
فهرست سدهای غیرمرزی ایران و اطلاعات مربوط به آن‌ها در سال ۱۳۹۶