آیا 'ژن خوب' با دستاورد تحصیلی ارتباط دارد؟

اظهارات حمیدرضا عارف، پسر محمدرضا عارف، نماینده مجلس و معاون سابق رییس جمهور ایران، در شبکه‌های اجتماعی سر و صدای زیادی به پا کرده اظهارات حمیدرضا عارف، پسر محمدرضا عارف، نماینده مجلس و معاون سابق رییس جمهور ایران، در شبکه‌های اجتماعی سر و صدای زیادی به پا کرده و هشتگ ژن_خوب در این چند روز از هشتگ‌های محبوب توئیتر بوده است.
 
در بین اظهارنظرهای جنجال‌برانگیز حمیدرضا عارف، این جملات بیش از همه حرف و حدیث به دنبال داشت:
 
"هر کسی که توانایی داشته و به نقطه‌ای رسیده، حتما استعدادهایی در وجودش بوده؛ بالاخره تاثیر وراثت وجود دارد، ژن وجود دارد. پدر و مادر من هر دو جزء شاگرد اول‌های کنکور در کشور بودند، مادر من رتبه پانزده کنکور داشته؛ این ژن منتقل می‌شود. ما سه برادر، هر سه درس‌هایمان خوب بوده و خوب تحصیل کردیم؛ من خودم بعد از اینکه تحصیلاتم در دانشگاه صنعتی شریف به اتمام رسید، در سال ۸۵ رفتن آمریکا و با رزومه و نمرات خوبم (من زبانم همیشه خوب بود) در دانشگاه جرج واشنگتن پذیرش گرفتم و PHD روابط بین‌الملل را در دانشگاه فلوریدا خواندم. آنجا نگاه نمی‌کنند که تو پسر چه کسی هستی. به رزومه نگاه می‌کنند."
 
"بالاخره این خون می‌آید و می‌رسد؛ همین طوری که کسی نمی‌تواند ادعا کند اصل و نسب دارد. افتخار می‌کنم این توانایی‌ها از دو تا ژن خوب، هم از طرف مادر و هم از طرف پدر آمده است."
 
گذشته از واکنش‌های تند و تیزی که این گفته‌ها در شبکه‌های اجتماعی داشته و موضوع را به مسئله‌ای سیاسی تبدیل کرده، آیا عوامل ژنتیکی تاثیری در دستاوردهای یک فرد مثلا در زمینه تحصیلات و کسب علم و دانش دارد؟
 
سال پیش انتشار تحقیقی در نشریه معتبر نیچر باعث بحث‌های زیادی شد. پژوهشگران در این تحقیق بزرگ ۷۴ جایگاه کروموزومی را شناسایی کردند که با تعداد سال‌های تحصیل رسمی افراد ارتباط نشان می‌داد. این محققان نوشتند:
 
"دستاورد تحصیلی به شدت تحت تاثیر عوامل اجتماعی و عوامل محیطی دیگر است اما تخمین زده می‌شود عوامل ژنتیکی حداقل مسئول بیست درصد تفاوت بین افراد هستند."
 
پژوهشگران که حدس می‌زدند این تحقیق بحث زیادی ایجاد کند و تفسیرهای متفاوتی از آن بشود، یک سوال و جواب هم هم‌زمان با تحقیق خود منتشر کردند و سعی کردند از تفسیر اشتباه یافته‌های خود جلوگیری کنند. چکیده‌ای از مهمترین نکات مطرح شده در این سوال و جواب را در زیر مرور می‌کنیم:
 
۱- دستاورد تحصیلی مجموع سال‌های تحصیل رسمی افراد است و تحصیل یکی از مهم‌ترین معیارهای پیش‌بینی آینده افراد از قبیل درآمد، شغل و سلامت است.
 
۲- افراد مختلف دستاورد تحصیلی مختلفی دارند، ارتباط بین دستاورد تحصیلی و محیط بسیار قوی است اما ژن هم تا بیست درصد در تفاوت تحصیلی افراد نقش دارد. به عبارت دیگر از نظر آماری برخی ژن‌ها احتمال تحصیلات بیشتر و برخی ژن‌ها احتمال تحصیل کمتر را زیاد می‌کنند اما این نکته مهم است که تاکید کنیم که این ارتباط نماینده متوسط جمعیت است نه اینکه دستاورد تحصیلی فرد از پیش تعیین شده باشد.
 
۳- قدرت پیش‌بینی ویژگی‌های جسمی افراد از روی ژن‌ها بیشتر از قدرت پیش‌بینی در باره خصلت‌‎ها یا رفتارهای اجتماعی است.
 
۴- این ۷۴ جایگاه کروموزومی که محققان شناسایی کردند با حجم داخل جمجمه، افزایش احتمال اختلال دو قطبی و آلزایمر ارتباط داشت.
 
۵- تاثیر ژن بر دستاورد تحصیلی موضوعی عجیب و غریب و دور از ذهن نیست چون ژن‌ها بالاخره در تکامل مغز نقش دارند.
 
۶- اما محققان تاکید کردند که ما ژن "دستاورد تحصیلی" پیدا نکردیم: "معرفی تحقیق ما به این شکل گمراه کننده است. اول اینکه دستاورد تحصیلی در درجه اول با عوامل محیطی تعیین می‌شود نه ژن. دوم اینکه توان هر تک ژنی که ما شناسایی می‌کنیم برای توضیح این موضوع بی‌اندازه کم است. نتایج ما نشان می‌دهد که ارتباط ژنتیک با دستاورد تحصیلی از فعالیت هزاران حتی میلیون‌ها ژن متغیر تشکیل شده که هر یک تاثیری ناچیز دارد."
 
"در واقع این تحقیق شواهدی را برای تاثیر متقابل ژن و محیط ارائه می کند. نکته آخر این‌ که ژن‌ها مستقیما بر دستاورد تحصیلی تاثیر نمی‌گذارند بلکه ژن‌هایی که با دستاورد تحصیلی ارتباط دارند ممکن است بر بسیاری از عوامل بیولوژیک اثر بگذارند که این عوامل بیولوژیک بر ویژگی‌های روانشناختی اثر بگذارد و در نهایت به دستاورد تحصیلی منجر شود."
 
۷- حتی اگر این درست باشد که عوامل ژنتیکی مسئول تمام تفاوت‌های افراد از نظر تحصیلی هستند (که درست نیست) باز هم به این معنی نیست که سال‌های تحصیل افراد در لحظه لقاح تعیین می‌شود.
 
۸- محیط می‌تواند تاثیر ژن‌های مختلف را تعدیل کنند.
 
۹- یکی از مخاطرات تحقیقات درباره تاثیر ژن بر رفتار این است که یافته‌های پژوهش عامدانه یا غیر عامدانه به اشتباه تفسیر شود یا برای تبعیض یا برچسب زدن به افراد از آن سوء استفاده شود.
 
۱۰- تحقیقات در زمینه تاثیر ژن بر زمینه‌های اجتماعی محدودیت‌های روش‌شناسی جدی دارد.
 
در نهایت این سوال و جواب با این نکته به پایان می‌رسد که ژن‌ها برای توضیح و پیش‌بینی دستاوردهای تحصیلی افراد قدرت بسیار کمی دارند.