سئوال و جواب; آنچه باید درباره تغییر پول ملی در ایران بدانیم

هیئت دولت ایران لایحه‌ای را تصویب کرده است که در صورت تائید مجلس و شورای نگهبان رسما ریال را از مبادلات پولی این کشور حذف خواهد کرد و با حذف یک صفر "تومان" واحد پول رسمی ایران خواهد شد.
 
البته سالهاست که ریال در معاملات روزمره ایران جایی ندارد و عملا تومان حتی در مبادلات خرد مورد استفاده قرار گرفته است. در سال‌های اخیر پیشنهاد حذف صفر و در بعضی موارد چهار صفر در دستور کار دولت‌های مختلف ایران قرار گرفته ولی تا به امروز اتفاق خاصی در این زمینه رخ نداده است.
 
تاکنون کشورهایی اقدام به تغییر پول ملی خود کرده‌ و تجربه‌های تلخ و شیرینی در اقتصاد خود تجربه داشته‌‌اند. برای ساده‌تر کردن موضوع سئوالات متداول در این زمینه در زیر آورده شده است.
چرا ایران می‌خواهد پول ملی را تغییر دهد؟

سیاست تغییر واحد پول ملی معمولا در کشورهایی اتفاق می‌افتد که ادامه تورم طی سال‌های مختلف ارزش پول ملی را به شکلی فاحش کاهش داده است. این کشورها در مواقعی که اقتصادشان در ثبات نسبی قرار گرفته و بیم ادامه تورم نمی‌رود، واحد پول خود را تغییر می‌دهند و صفرهای پول را حذف می‌کنند.
 
بانک مرکزی ایران، اصلی‌ترین دلایل تغییر پول ملی را "افزایش تورم در دهه‌های اخیر و کاهش ارزش پول ملی" اعلام کرده است.
 
علاوه بر آن، محدودیت چاپ اسکناس درشت منجر به افزایش قابل توجه حجم اسکناس در جریان شده است.
 
استفاده از ریال در دهه‌های اخیر همواره با پیچیدگی‌های خاص خود همراه بوده است از جمله:

 

 
استفاده از "ایران‌چک" در سال‌های اخیر البته از این مشکلات کاسته اما مشکلات حقوقی آن کماکان پابرجاست.
 
اجرای این سیاست نیازمند ثبات اقتصادی و مهار تورم است که با توجه به نرخ "تک رقمی" تورم عده‌ای از سیاست‌گذاران اقتصادی در ایران زمان آن را مناسب می‌دانند.
آیا این اولین باری است که ایران پول ملی خود را تغییر می‌دهد؟
نه. در سال ۱۳۰۸ در زمان رضاشاه پهلوی، طبق قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران، ریال به جای "قران" انتخاب و تومان کنار گذاشته شد.
 
واژه ریال در زمان حضور اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها در خلیج فارس و مراوده آنها با ایرانیان وارد ایران شد. سکه نقره با نام "ریال" در اسپانیا از سال ۱۴۹۷ تا ۱۸۷۰ میلادی ضرب می‌شد. ریال همچنین واحد پولی بسیاری از کشورهای مستعمره اسپانیا بود. واحد پول برزیل هم "رئال" است. در عربستان سعودی نیز، ریال سعودی رواج دارد. چاپ اسکناس "ریالی" در ایران در سال ۱۳۱۱ توسط بانک ملی ایران شروع شد. در آن سال کوچکترین اسکناس در گردش اسکناس ۵ ریالی و درشت‌ترین ۵۰۰ ریالی بودند.
آیا در سال‌های اخیر دولت‌های ایران تصمیم به تغییر پول ملی گرفته بودند؟
تصمیم به حذف صفر از واحد پولی ایران به ۲۳ سال قبل برمی‌گردد. در سال ۱۳۷۲ بانک مرکزی ایران حذف سه صفر از واحد پولی کشور را مورد بررسی قرار داد. هنگامی که طهماسب مظاهری در سال‌های ۷۲ و ۷۳ در بانک مرکزی بود، این موضوع در دستور کار قرار گرفت ولی به دلایل مختلف روند بررسی متوقف شد.
 
تغییر واحد پول ایران و حذف صفرهایی از آن، دوباره در اواخر دهه ۸۰ شمسی و در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، ریاست جمهوری پیشین ایران، مطرح شد. بانک مرکزی ایران در این دوره درباره نام واحد پولی آینده و طرح اسکانس‌های بعدی با راه اندازی سایت "طرح اصلاح پول ملی" نظرخواهی از شهروندان را آغاز کرد.
 
این بانک حتی از احتمال تغییر نام واحد پول ملی به "پارسی" و تغییر نام واحد فرعی آن به "دریک" هم خبر داده بود اما سرانجام این طرح بدون روشن شدن تکلیف آن ناتمام باقی ماند.
آیا تغییر پول ملی با طرح اصلاح پول یکی است؟
بانک مرکزی ایران اعلام کرده است که طرح اصلاح پول یا "رفورم پولی" به معنای حذف چند صفر و تغییر واحد پول فرآیندی است که در اولویت‌های بانک مرکزی قرار دارد ولی "مصوبه اخیر دولت با موضوع حذف صفر متمایز بوده و نباید با آن خلط شود."
 
به گفته این بانک، مصوبه "تغییر پول ملی" در راستای احترام به عرف جامعه بوده است. در لایحه‌های پیشنهادی بانک مرکزی هم موضوع حذف صفر از پول ملی مطرح نشده است چرا که به گفته بانک مرکزی فضای مناسب برای حذف صفر مهیا نبوده و مفهوم تومان و جایگزینی آن با ریال به معنای اصلاح پولی نیست.
 
اما در عمل آنچه در تغییر پول ملی و استفاده از تومان اتفاق می‌‌افتد، به غیر از تغییر نام، حذف یک صفر از پول رایج ایران است.
با تغییر پول ملی چه اتفاقی می‌افتد؟
اجرایی شدن مصوبه دولت، نیازمند اقداماتی نظیر چاپ اسکناس‌های جدید و جمع‌آوری اسکناس‌های قدیمی خواهد بود که هزینه‌بر است. هر چند تجربه‌های مشابه نشان داده است که تا مدتی هر دو اسکناس مورد استفاده قرار می‌گیرند.
 
بعضی از کارشناسان افزایش اندکی تورم با توجه به گردشدن اعداد کوچک را نامحتمل ندانسته‌اند. ولی‌الله سیف، رئیس بانک مرکزی اما گفته است تغییر واحد پول ملی آثار اقتصادی از جمله تورم‌زایی و یا اثرگذاری بر سایر شاخص‌های کلان اقتصادی نخواهد داشت و تنها موجب تسهیل مبادلات و برگشت به فضای عرفی جامعه می‌شود.
 
اختلال در قیمت‌گذاری کالاها و سردرگمی احتمالی در کوتاه مدت و گرایش به نگهداری ارز از پیامدهای احتمالی حذف صفر است که بعضی از کارشناسان به آنها اشاره کرده‌اند.
 
بعضی دیگر به سهولت حسابداری، کاهش استهلاک اسکناس، افزایش اعتماد به پول ملی و کاهش هزینه مدیریت اسکناسها برای بانک مرکزی به عنوان پیامدهای احتمالی این طرح اشاره کرده‌اند.
 
تجربه سایر کشورها در حذف صفر از پول ملی چیست؟
ایران اولین کشوری نیست که می‌خواهد با حذف صفر، واحد پول خود را تغییر می‌دهد.
 
آلمان پس از پایان جنگ جهانی اول ۱۲ صفر را از واحد پول خود حذف کرد.در آن زمان تورم بالایی در آلمان وجود داشت که مبادلات را با اسکناس‌های موجود غیرممکن کرده بود.
 
طی سالهای ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۳ میلادی بعضی کشورها مانند برزیل و آرژانتین بیش از یک بار مجبور به حذف صفر از واحد پولی خود شدند.
 
در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی نیز کشورهای آمریکای لاتین بیشتر از سایر کشورها به این تغییرات دست زدند.
 
از جمله تجربه‌های ناموفق در حذف صفر، تجربه کشور آفریقایی زیمبابوه است. تورم بسیار بالای این کشور باعث شد تا رابرت موگابه رئیس جمهوری، از سال ۲۰۰۶ تاکنون در سه مقطع مختلف دستور حذف ۲۵ صفر از واحد پول این کشور را صادر کند.
 
در دهه نود میلادی و همزمان با اقدام دولت این کشور در تصاحب زمین‌های شخصی کشاورزان و مزرعه‌داران، تورم در این کشور به شدت بالا رفت. تورم بین سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۰۹ میلادی در این کشور باز هم بالا رفت ولی دولت آماری در این زمینه اعلام نمی‌کرد. بالاترین نرخ تورم در این کشور به اواخر ۲۰۰۸ میلادی برمی‌گردد که نزدیک به ۸۰ میلیارد درصد تخمین زده شده است. یکسال بعد در سال ۲۰۰۹، زیمبابوه چاپ اسکناس را متوقف کرد.
 
ترکیه از تجربه‌های موفق در حذف صفر از پول ملی در جهان محسوب می‌شود. هنگامی که در سال ۲۰۰۳ رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه شد، وعده داد که با حذف صفرها، لیره ترکیه را به شان "شایسته" خود برگرداند. مهم‌ترین هدف این طرح کاهش تورم بود.
 
در سال ۲۰۰۵ و پس از دو سال، نرخ تورم در این کشور از بیشتر از ۸۰ درصد به ۷ درصد کاهش یافت. هنوز تغییر واحد پولی به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اردوغان و حزب عدالت و توسعه محسوب می‌شود.
آیا همه کشورها پول ملی خود را دارند؟
نه. حذف پول ملی و جایگزین کردن آن با واحد پولی سایر کشورها در تعدادی از کشورهای جهان اتفاق افتاده است.
 
استفاده از پول ملی کشورهای دیگر معمولا پس از بحران شدید اقتصادی اتفاق می‌افتد. در این‌گونه موارد معمولا واحدهای پولی قدرتمند در جهان نظیر دلار جایگزین پول ملی کشور می‌شود و می‌تواند با حذف کامل پول ملی آن کشور مورد استفاده قرار گیرد یا در کنار یک واحد پولی خارجی، پول قبلی هم رایج باشد.
 
مثلا در اکوادور و السالوادور و تیمور شرقی، پول رایج دلار آمریکاست. در بعضی کشورها چندین واحد پولی مورد استفاده قرار می‌گیرد مثلا در زیمبابوه با این که واحد رسمی پول از نظر دولت این کشور دلار آمریکاست ولی "رند"، واحد پولی آفریقای جنوبی هم در کنار سایر ارزهای دیگر در این کشور مورد استفاده است.
 
بعضی کشورهای دیگر با اینکه عضو اتحادیه اروپا نیستند از یورو استفاده می‌کنند که به عنوان مثال می‌توان به کوزوو، مونته نگرو، واتیکان و موناکو اشاره کرد.
 
فرانک آفریقای غربی هم در کشورهایی نظیر چاد، جمهوری مرکزی آفریقا، کنگو و ساحل عاج مورد استفاده است.
آیا زمانی برای آغاز طرح جایگزینی پول مشخص شده است؟
خیر. این طرح در حال حاضر در حد مصوبه هیئت دولت باقی مانده است.
 
برای اجرایی شدن طرح تغییر پول ملی، نمایندگان مجلس ایران و همچنین شورای نگهبان باید آن را تائید کنند که هنوز مصوبه هیئت دولت چنین مراحلی را طی نکرده و زمانی برای آن مشخص نشده است.