خاستگاه جهانی زرتشت + ویدیو

 

 

جدید آنلاین: در تابستان ۱۳۸۳ خورشیدی پس از یک وقفه ۲۴ ساله، مجموعه تاریخی تخت سلیمان در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد و تحت حمایت بین‌المللی قرار گرفت. پس از سال ۱۳۵۷ که سه اثر زیگورات چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان در این فهرست جای گرفتند، این چهارمین اثر ایرانی بود که مطابق کنواسیون۱۹۷۲م/۱۳۵۱خ برای "حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان" به ثبت می‌رسید.
 
تخت سلیمان اگرچه اثری سترگ و بزرگ‌ترین مجموعه مذهبی بازمانده از ایران باستان است اما هیچ‌‌گاه به اندازه ارزش و اهمیت خود مورد توجه ایرانیان قرار نگرفته است؛ شاید از آن رو که پس از فراگیری اسلام در ایران، برای قرن‌ها در قلب کوهستان‌های جنوب آذربایجان غربی، دور از دید و دسترس عموم بود و نیز بدین دلیل که آثار معماری آن در گذر زمان به شدت آسیب دیده و شکوه ظاهری خود را از دست داده‌اند.
 
این که حتی امروزه نیز این آتشکده را با نام تخت سلیمان می‌شناسند، گواهی است بر این که هویت واقعی‌اش به عنوان جایگاه برافروختن آتش شاهان و جنگاوران ساسانی در زوایای تاریک تاریخ پنهان شده بود و لاجرم بقایای سازه‌های عظیم آن به سلیمان نبی نسبت داده می‌شد.
 
همچون بسیاری دیگر از آثار تاریخی، بازشناسی تخت سلیمان در دوران جدید را وامدار باستان شناسان اروپایی هستیم. آن‌ها بودند که ابتدا با خواندن کتاب‌های مورخان رومی یا نوشته‌های جغرافیدانان و سیاحان اسلامی، به وجود آتشکده آذرگُشنَسب(۱) در آذربایجان پی‌بردند و سپس برای یافتن آن به تکاپو افتادند.
 
تخت سلیمان به عنوان یک مجموعه مذهبی ساسانی، نخستین بار در سال ۱۸۱۹م/ ۱۲۱۷خ توسط سرروبرت کرپورتر(۲)، شرق شناس انگلیسی، کشف شد و خیلی زود مورد توجه شرق شناسان دیگر قرار گرفت. یک قرن بعد در ۱۹۳۷م/۱۳۱۶خ آرتور پوپ(۳) آمریکایی گمانه‌زنی‌های باستان شناسی در تخت سلیمان را آغاز کرد و نهایتا در ۱۹۵۹م/۱۳۳۸خ مؤسسه باستان شناسی آلمان به کاوش گسترده در این منطقه پرداخت. این کاوش‌ها تا ۱۹۷۹م/۱۳۵۷خ ادامه داشت و آگاهی‌های پربهایی را نه فقط درباره آتشکده آذرگشنسب، بلکه به طور کلی درباره دین و دولت در عصر ساسانی در اختیار نهاد.
 
با پیروزی انقلاب ۵۷ کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت سلیمان به حال تعطیل درآمد اما از سال ۱۳۷۲خ از سرگرفته شد. این بار جدی‌تر از گذشته؛ چرا که دولت ایران می‌خواست این اثر را برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان به سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) معرفی کند و تحقق این خواسته مستلزم تهیه و ارایه یک پرونده دقیق علمی بود.
 
اکنون به یاری داده‌های باستان شناسی می‌دانیم که تخت سلیمان چند دوره تاریخی مهم را پشت سرگذارده و آثاری از هریک را در خود جای داده است:
 نخست، دوران پیش از ورود آریایی‌ها که آثار مربوط به آن در پیرامون تخت سلیمان، خصوصا در کوه معروف به زندان سلیمان یافت شده است.
 
دوم، دوران پس از ورود آریایی‌ها که از این دوران نیز آثار یک دهکده کوچک هخامنشی در لایه‌های زیرین آتشکده بدست آمده است.
 
سوم، دوران ساسانیان (سده سوم تا هفتم میلادی) که روزگار شکوه تخت سلیمان است و مهم‌ترین آثار موجود مانند برج و بارو و دروازه‌ها، ایوان خسرو، جایگاه نگاهداری آتش مقدس، معبد آناهیتا، فضاهای خصوصی شاهان ساسانی و غیره متعلق به آن دوران است.
 
چهارم، دوران ایلخانان مغول (سده دوازدهم و سیزدهم میلادی) که این منطقه به عنوان اقامتگاه موقت ایلخانان مورد توجه ایشان قرار گرفت. آن‌ها بدون آسیب رساندن به آثار ساسانی، بناهای موجود را مرمت کردند و بناهای  خود را کنارشان ساختند. پایه و دیواره بناهای ایلخانی هنوز باقی است.
 
هنگام سفر به تخت سلیمان، آن چه بیش از همه، بیننده را مسحور خویش می‌سازد، طبیعت زیبا و گیرای منطقه است؛ طبیعتی که در گذشته، مرموز و پرابهام به نظر می‌رسید. برای مثال، کوه آتشفشانی موسوم به زندان سلیمان به سبب دهانه بزرگ و عمیق خود، بسی خوف انگیز جلوه می‌کرد و گمان می‌رفت که سلیمان نبی بدکرداران را در آن به بند می‌کشیده است!
 همچنین دریاچه واقع در مرکز مجموعه تخت سلیمان جایی گیرا و پررمز و راز تلقی می‌شد. آب دریاچه که بر فراز تپه‌ای به بلندای ۶۰ متر قرار گرفته از عمق ۱۱۲متری زمین می‌جوشد؛ گاه نیلی و گاه سبز است؛ قابل خوردن نیست اما برای کشاورزی مناسب است؛ املاح زیادی در آن وجود دارد و رسوبات ضخیمی را پیرامون خود پدید آورده، اما همچون اشک چشم زلال است.
 
اگرچه دست کم دو نهر پرآب از دریاچه منشعب می‌شوند اما تقریبا در همه فصول سال آب آن در سطح یکسانی قرار دارد، تا کنون عمق دریاچه مشخص نشده؛ اما شاقول اندازی باستان شناسان آلمانی عمقی بین ۵۸ تا ۶۴ متر را نشان داده است.
 
همه اینها به کنار، زیبایی و گیرایی دریاچه، خصوصا زمانی که تن به نوازش باد می‌سپارد و مواج می‌شود یا هنگامی که در پسین‌گاه، واپسین تلألؤ خورشید را بر زلال نیلی خویش منعکس می‌سازد، بیرون از شرح و وصف است.
 
بی‌شک وجود آتشکده آذرگشنسب در این ناحیه از آذربایجان، بی‌ربط به وجود این دریاچه نیست. می‌دانیم که آب نیز همچون آتش، نزد ایرانیان باستان از احترام بسیار برخوردار بوده است و وجود معابد آناهیتا (ایزد بانوی آب و باران) در جای جای ایران و از جمله در تخت سلیمان نشانه‌ای از این احترام است.
 
به بیان دیگر، در تخت سلیمان، این آب است که زمینه ساز حضور آتش مقدس شده؛ چرا که در فرهنگ ایرانی، آب نیز به سان آتش مظهر روشنایی است.
موقعیت تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی و پلان این مجموعه تاریخی (دریاچه و آثار ساسانی) در فایل صوتی این صفحه توضیحات آقای علی همدانی، پژوهشگر تاریخ، درباره فلسفه احترام به آتش و پدیداری آتشکده در آیین زرتشت را می‌شنوید و آن گاه در گزارش تصویری، همراه با توضیحات ایشان درباره تخت سلیمان، تصاویری از طبیعت پیرامونی و آثار تاریخی این مجموعه جهانی را می‌بینید.
 
۱- در اصل آذر گُشن اسب (به ضم گ و سکون ش) به معنای آتش اسب نر است.
۲- Sir Robert Ker Porter
Arthur U. pope -۳