گزینه جدید روی میز بعد از برجام؛ همکاری‌های علمی

در ماه فوریه سال گذشته دانشگاه ماساچوست آمهرست تصمیم مناقشه برانگیزش را در مورد دانشجویان ایرانی اعلام کرد. طبق این تصمیم دانشجویان ایرانی قادر به انتخاب برخی از رشته های خاص علمی و مهندسی نبودند.

 

هر چند این تصمیم به فاصله کوتاهی و پس از رایزنی وزارت خارجه آمریکا با این دانشگاه ملغی گردید اما بار دیگر سایه سنگین سیاست بر همکاریهای علمی آشکار شد. شاید اگر تلاش وزارت خارجه آمریکا برای نشان دادن حسن نیت خود با توجه به توفق اولیه سال ۲۰۱۳ در ژنو و مذاکرات فشرده در جهت رسیدن به برجام نبود این تصمیم سیاسی هنوز پابرجا بود.

 

هرچند که امید است با به فرجام رسیدن برجام مثال فوق آخرین نمونه از این دست تصمیم گیریها بوده و فصل جدیدی از همکاریهای علمی بین ایران و جامعه بین المللی بخصوص کشورهای غربی گشوده شود بیان مثالهایی از تاثیر رفتارهای سیاسی بر روابط علمی می تواند مفید باشد.

 

برنامه اداره کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا اوفک از جمله همین اقدامات بود. این موسسه براساس حکمی در سال ۲۰۰۴ محدودیت هایی برای خدمات نشر به کشورهای تحت تحریم صادر کرد.

حرکتی که به گفته بسیاری از موسسات علمی رفتاری ناقض چهارچوب های اخلاقی انتشارات علمی به حساب می آمد.

بر طبق نظر اوفک چاپ مقاله علمی غیر قانونی نبود اما ویرایش کارهایی که در ایران تالیف شده به نوعی فراهم آوردن خدماتی تلقی می شد که می توانست به عنوان جرمی کیفری تا ۱۰ سال زندان یا جریمه ای تا یک میلیون دلار به همراه داشته باشد.

 

بسیاری از گروهها از چنین برخورد بی‌سابقه ای شوکه شده بودند از جمله بزرگترین انجمن متخصصان فنی دنیا انستیتو مهندسان برق و الکترونیک که از اوفک خواستند در این زمینه بیشتر اطلاع رسانی کند.

 

پاسخ انتشار بیانه ای بود که می گفت که این انجمن نیازی ندارد در مورد مشارکت در ارزیابی و ویراستاری مقالاتی که از ایران فرستاده شده اند کسب اجازه کند. با این حال این پاسخ برای ناشران اطمینان بخش نبود و به نوعی مشکل در جزییات نهفته بود.

 

در این نامه به صراحت بیان شده بود که مطالبی و اطلاعاتی که در ایران تولید می شوند طبق "اصلاحیه برمن" از قانون فوق مستثنی هستند. "اصلاحیه برمن" تصریح می کند که رییس جمهور از وضع قوانینی که واردات یا صادرات اطلاعات یا متریال اطلاع رسانی را به هر یا از هر کشوری متاثر کند منع می شود.

 

اگرچه نامه اوفک اجازه ویراستاری و ارزیابی مقالات علمی ایرانی را می داد اما این کار فقط وقتی مجاز بود که این ویراستاریها منجر به بهبود اساسی کار مولف نشود در غیر این صورت این رویه به عنوان منفعت رسانی به کشور تحت تحریم تلقی شده و مشمول تنبیه کیفری ناشر می شد. بنابر این اصلاحیه فوق فقط برای معدود مجلات علمی قابل استفاده بود.

 

مورد اخیر دیگر درست ۶ ماه قبل از توافق موقت ژنو بین ایران وقدرتهای جهانی در سال ۲۰۱۳ به وقوع پیوست وقتی که الزویر که یک ناشر معروف دانشگاهی در هلند، شبکه ویراستاران خود را از یک اصلاحیه جدید که توسط کنگره تایید شده بود آگاه کرد.

 

بر طبق تغییرات جدید کلیه شهروندان آمریکا جدا از محل کار آنها و ملیت شرکت صاحب کار باید از ویرایش کارهای مولفان ایرانی که در استخدام دولت ایران هستند منع شوند. در غیر این صورت آنها شخصا متعهدند و باید پاسخگو عواقب آن باشند.
با چاپ حدود چهل هزار مدرک علمی در سال ۲۰۱۴ ایران رتبه شانزدهم را در بین کشورهای مختلف به دست آوردلیست چالشهایی که جامعه علمی ایران در سالهای اخیر با آن مواجه بوده کاملا قابل توجه است. عدم دسترسی به سیستم بانکی بین المللی برای پرداختهای دانشگاهی, تحریمهای مواد و ابزارهای پژوهشی و مشارکت داده نشدن در بسیاری از تحقیقات و همکاریهای علمی با کشورهای غربی از این جمله است.

هم اکنون دانشمندان ایرانی چشم انتظار پایان این فصل سخت و مغتنم شمردن فرصتهایی هستند که اجرای برجام برای آنها به ارمغان می آورد. حالا به جای گزینه جنگ نصب شتاب دهنده خطی ذرات در فردو و همکاری جهت ساخت بین المللی رآکتور آزمایشی گرما هسته ای در جنوب فرانسه و همکاری میان دانشمندان ایرانی و آمریکایی بر روی میز است.

 

از لحاظ رشد علمی ایران یکی از بالاترین سرعتها را دارد. در گزارشی که در سال ۲۰۱۰ توسط مجله نیوساینتیست منتشر شد متوسط سرعت رشد علمی ایران ۱۱ برابر متوسط جهانی است.

 

با چاپ حدود چهل هزار مدرک علمی در سال ۲۰۱۴ ایران رتبه شانزدهم را در بین کشورهای مختلف به دست آورد.

 

پیش بینی می شود اگر ایران روند سرمایه گذاری در بخشهای علمی را حفظ کند در چند سال آینده بعد از چین، آمریکا و بریتانیا در جایگاه چهارم از لحاظ تعداد مدارک علمی چاپ شده قرار گیرد.

 

همینطور بر اساس برخی از تقسیم بندیها هم اکنون ۱۳ دانشگاه در ایران در میان ۷۵۰ دانشگاه عمده جهانی قرار دارند.

 

ایران هم اکنون نیز یک عضو تاثیر گذار از لحاظ تعداد تولیدات علمی است به نوعی که در سال ۲۰۱۵ رتبه هفتم را بعد از ژاپن از نظر تعداد مقالات مرتبط با علوم نانو بدست آورده است.

 

با این همه ترجیح کمیت به کیفیت در تلاشهای علمی ایران،به شکل نامطلوبی بر کیفیت این آثار سایه افکنده است. در دهه گذشته ایران تلاشهای بی وقفه ای را در جهت گسترش دوره های تحصیلات تکمیلی انجام داده به نحوی که تخمین زده می شود هم اکنون بیش از هفتاد هزار دانشجو در مقطع دکترای تخصصی مشغول به تحصیل باشند که دانشگاه آزاد اسلامی به تنهایی دوازده هزار نفر از این دانشجویان را به خود اختصاص می دهد.

 

چنین تعداد انبوهی از دانشجویان اگرچه به نوعی متضمن تعداد بالای مدرک علمی منتشر شده در سالهای آینده خواهد بود اما به هیچ وجه نمی تواند تضمینی برای ارائه کارهای پژوهشی با کیفیت که نتایج ملموس برای جامعه داشته و بخشی از مشکلات کشور را حل می کنند باشد.

 

حتی در چند ماه گذشته حسن روحانی، رییس جمهوری ایران نیز از تمرکز بر رشد کمی دانشجویان در مقطع دکترا انتقاد کرد و تعداد این دانشجویان در دانشگاههای ایران را با دانشگاههای تراز اول دنیا مقایسه کرده است.

 

هم اکنون بعد از همه بیم و امیدها برجام اجرایی شده است و دانشمندان ایرانی بی‌صبرانه علاقمند به مشارکت درهمکاریهای علمی و فنی بین المللی هستند.

 

ایرانیان مشتاقتر از همیشه خون تازه ای به فعالیتهای علمی بین الملی می بخشند و در کنار آن برای اولین بار بعد از سالها به جدیدترین ابزار و مواد پژوهشی دست می یابند.

 

این فرصت تاریخی شرایط بسیار مطلوبی را نیز برای سیستم آموزش عالی در ایران فراهم می کند که کیفیت را در اولویت قرار می‌دهد استانداردهای تازه ای وضع کند. بازگشت دوباره به جامعه جهانی را جشن بگیرد و از ثمره تلاش دانشمندانش بیش از پیش بهره مند شود.