تلاش آیت الله خامنه‌ای برای تنظیم روابط دو جناح
برخلاف آنچه بعضا عنوان می‌شود ولایت آیت الله خامنه ای نه تنها مطلق نیست که حتی میان نیروهای سیاسی وفادار به نظام هم محدود است
سعید برزین
تحلیلگر سیاسی
طبق روال سالیانه، آیت الله علی خامنه‌ای روز اول فروردین در حرم امام رضای مشهد برای ده‌ها هزار نفر از هواداران و زائران سخنرانی کرد. معمولا در سخنرانی‌های نوروزی، آقای خامنه‌ای چارچوب نظری خود را برای سال جدید ترسیم می‌کند.
تجزیه و تحلیل ما از سخنان اخیر وی در باب مسائل داخلی کشور به چند نتیجه می‌رسد، از جمله اینکه آقای خامنه‌ای:
۱- نگران تهدیدهای ناشی از تنش میان دو جناح کشور است.
۲- از جناح اصولگرا قویاً و به وضوح حمایت می‌کند ولی نگران نحوه رفتار آنها است.
۳- در قبال جناح میانه‌رو و دولت حسن روحانی، حمایتی استراتژیکی ولی کم انعکاس دارد.
۴- می‌خواهد تا در مدیریت دو جناح، و در عین تحکیم موقعیت هر دو طرف، روابط میان آنها را منظم‌تر کند.
تاثیر آقای خامنه‌ای بر جامعه سیاسی ایران مطلق نیست. برخلاف آنچه بعضا عنوان می‌شود ولایت او نه تنها مطلق نیست که حتی میان نیروهای سیاسی وفادار به نظام هم محدود است. بارزترین نمونه اینکه وی با سختی توانست تنش میان جناح‌های اصولگرا را در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد مدیریت کند. در ارزیابی چنین میزان نفوذی است که آقای خامنه‌ای باید تلاش خود را برای تنظیم روابط دو جناح حساب کند و به کار گیرد.
ساختار سخنرانی
سخنرانی آقای خامنه‌ای حدود ۷۳ دقیقه بود و ساختار زیر را داشت:
مسائل اقتصادی حدود ۴۳ درصد
مسائل باب طبع اصولگرایان حدود ۲۴ درصد
ضدیت با غرب حدود ۱۲ درصد
مسائل باب طبع میانه‌روها حدود ۷ درصد
قابل توجه این که در مقایسه با سخنرانی نوروزی چهار سال قبل سهم مسائل داخلی بیشتر شده است. آقای خامنه‌ای امسال حدود ۸۸ درصد از سخنان خود را به مسائل داخلی اختصاص داد درحالی که که این رقم چهار سال پیش حدود ۱۲ درصد بود.
بیشترین کلماتی که وی از آنها استفاده کرده به این ترتیبند: مردم یا ملت (۷۱ بار)، کشور (۵۰ بار)، کار یا تولید (۴۶)، اقتصاد (۴۱)، سال (۲۹)، فرهنگ (۱۸)، ملی (۱۵)، ایران (۱۲) و اسلام (۱۰).
حمایت محدود ولی مشخص از میانه‌روها
حدود ۷ درصد از سخنرانی امسال وی صحبت‌هایی بود که می‌تواند باب طبع میانه‌روها باشد و به معنای تقویت آنها تفسیر شود. از جمله اینکه:
۱. اولین موضوع بحث آقای خامنه‌ای "مردمسالاری دینی" و شرکت مردم در انتخابات بود. این به خودی خود حائز اهمیت است. این موضوع باب طبع میانه‌روها و اصلاح طلبان است و خوراک تبلیغاتی و جدلی برای آنها محسوب می‌شود. آقای خامنه‌ای تاکید کرد که "مردمسالاری در جمهوری اسلامی" نهادینه و به یک جریان عادی تبدیل شده است. همچنین تاکید کرد که شرکت ۷۲ درصد از مردم در انتخابات را "ناسپاسی نکنیم". مخاطبانش در اینجا مشخصا نیروهای دست‌راستی بود و این مسئله را به صراحت بیان کرد. گفت: "من به شما جوان‌ها عرض می‌کنم"، که "این نعمت بزرگ را ناسپاسی نکنیم"، یعنی قدر موفقیت میانه‌روها را هم بدانیم.
۲. در مورد تحولات سال ۱۳۸۸، آقای خامنه‌ای از کلمات فتنه و فتنه‌گر، که در چند سال اخیر رایج بوده و خود نیز آن را به کار برده، استفاده نکرد. سخنانش در این مورد کوتاه بود. گفت گاهی شنیده می‌شود که انتخابات را به عدم سلامت نسبت می‌دهند، اما "این هم یک ناسپاسی است". در مورد این مسئله، لحن و کلامش نسبت به گذشته آرامتر بود.
۳. آقای خامنه‌ای درباره مسائل فرهنگی ابراز نگرانی کرد و از نیروهای "جوان و مومن"، که منظور نیروهای اصولگرا و تندرو هستند، خواست که در این زمینه فعال شوند. اما در عین حال تاکید کرد که این کار باید با منطق و بیان روشن همراه باشد و مشخصا از تهمت‌زنی و جنجال‌آفرینی بپرهیزد. وی گفت که تکفیر کردن و متهم کردن افراد شیوه مورد نظر نیست. گفت که "نیروهای انقلابی" باید با "منطق" نقادی کنند و نکات منفی را به رخ نکشند. تاکیدی که خامنه‌ای اینجا بر ضرورت استفاده از روش منطقی و عاقلانه می کند به نفع نیروهای میانه رو محسوب می‌شود.
۴. آقای خامنه‌ای همچنین گفت که "آزادی" از "شعارهای انقلاب" است و جزو پایه‌های جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. اینجا هم اشاره‌اش کوتاه ولی پرمعنا بود، همچنین گفت که "آزادی نعمت بزرگ الهی" است. چنین تعریف مشخص و روشنی از موضوع آزادی به نفع جناح میانه‌رو، و از جمله دولت روحانی، است.
حمایت قوی فرهنگی از جناح محافظه‌کار
آقای خامنه‌ای از جناح محافظه‌کار و تندروی اصولگرا قویا دفاع کرد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱. حدود ۲۴ درصد از سخنرانی او را می‌توان باب طبع اصولگرایان تفسیر کرد. این تقسیم‌بندی قابل توجه است. از نظر کمّی، حمایت آقای خامنه‌ای از اصولگرایان سه برابر حمایت وی از میانه‌روها بود.
۲. آقای خامنه‌ای در بررسی ضرورت مبارزه فرهنگی از گفتمان مورد علاقه اصولگرایان استفاده کرد. اصولا، بحث فرهنگی مورد علاقه اصولگرایان سنتی است چراکه آنها انقلاب و جمهور اسلامی ایران را پدیده‌ای "فرهنگی" می‌دانند که بر مبنای اعتقاد و باور ذهنی بنا شده است. بحث و استدلال آقای خامنه‌ای، عمدتا و نه تماما، آن چیزی است که محافظه‌کاران سنتی می پسندند و تعقیب میکنند. از جمله، گفت که ایمان مذهبی، فرهنگ اسلامی و فرهنگ انقلابی باید تقویت شود. به اضافه تاکید کرد که آزادی باید تابعی از این ضرورت باشد. مواردی که آقای خامنه‌ای درباره مشکلات فرهنگی مطرح کرد، و لحن او در بیان این مطالب، بار عاطفی سنگین داشت و سرکوب‌های گذشته سیاسی را در خاطره زنده می‌کرد. این می‌تواند زمینه تشنج سیاسی و درگیری جناحی را فراهم کند.
۳. آقای خامنه‌ای مشخصا از نیروهای تندرو – به اصطلاح خودش جوان‌های مومن و انقلابی که با اراده و انگیزه خودجوش فعالیت میکنند – خواست که در زمینه فرهنگی فعال شوند. ظاهرا اشاره‌اش به نیروهای میدانی دست‌راستی است که از آغاز انقلاب تا کنون به عدم بردباری سیاسی و ترویج خشونت شناخته شدهاند. لحن کلام و بار عاطفی سخنان آقای خامنه‌ای تشویقی و تقویتی بود. آنها را به مبارزه تحریک کرد. اینجا هم انتخاب مخاطبین یادآور خشونت‌های گذشته سیاسی بود.
۴. بار عاطفی و فکری جلسه به نفع محافظه‌کاران بود. جماعت حاضر در سخنرانی همگی از پایگاه محافظه‌کار و اصولگرا بودند که به آن بخش از سخنان ایشان که مورد پسند محافظه‌کاران است واکنش مثبت نشان می‌دادند و تکبیر می‌گفتند.
مذاکرت هسته‌ای: سکوت و تایید محتاطانه
آقای خامنه‌ای از مهمترین موضوع سیاست خارجی ایران، یعنی مذاکرات هسته‌ای، حمایتی تلویحی کرد. اشاره‌اش به گفتگوهای ایران با کشورهای قدرتمند جهان کوتاه و حاشیه‌ای بود و محتوا و لحنی محتاطانه داشت. وی مذاکرات را به صراحت تایید نکرد ولی با آن مخالفتی هم ابراز نداشت.
صرفا گفت پس از آنکه "در زمینه‌ی مسائل هسته‌ای مذاکرات انجام گرفته بود، سیاستمداران آمریکا اظهارِنظر کردند که ملّت ایران از حرف خود برگشته است، از اصول خود صرفِ‌نظر کرده است. با این زمینه، لحنشان نسبت به ملّت ایران، لحن بی‌ادبانه و توهین‌آمیز بود."
این اشاره ضمنی است و به اصل مذاکره اشاره و اعتراض ندارد. ولی وی به اینکه مذاکره با امریکا انجام گرفته و سیاست خارجی ایران تغییر بزرگی را شاهد بوده اشارهای نمی‌کند.
درست است که آقای خامنه‌ای از مذاکرات پشتیبانی نکرد و مشخصاٌ پشت سر دولت و وزیر خارجه نایستاد. اما مهم است که آقای خامنه‌ای گفتمان انتقادی جناح راست را هم دنبال نکرد و با آن هم‌سویی نداشت. رهبر جمهوری اسلامی اعتراض‌های جناح تندرو از مذاکرت را تکرار نکرد و خوراک تبلیغاتی دست آنها نداد.
اینکه آقای خامنه‌ای در قبال مذاکرات هسته‌ای موضعی محافظه‌کارانه اتخاذ می‌کند و آن را را مبهم می‌گذارد شاید به خاطر احتساب احتمال شکست مذاکرت در آینده باشد.
سکوت آقای خامنه‌ای را می‌توان به علامت رضای وی تلقی کرد و آن را تاییدی بر صحت و سلامت روند مذاکرات از نظر رهبر جمهوری اسلامی دانست.
در عین حال باید توجه داشت که ابهام در سخن موجب استمرار تنش میان جناح‌ها در قبال مذاکرات هسته‌ای خواهد بود.
نتیجه گیری: تلاش خامنه‌ای برای تنظیم روابط دو جناح
به نظر می‌رسد که سیاست آقای خامنه‌ای تنظیم روابط میان جناح‌ها برای حفظ نظام و استمرار اوضاع جاری کشور است. روش کار خود را در این می‌بیند که به هر دو جناح خوراک سیاسی بدهد و حرف‌هایی بزند که به کام آنها خوش بیاید و برایشان مهمات جدل باشد. او وجود هر دو جناح کشور را به رسمیت می‌شناسد اما می‌خواهد حوزه فعالیت هر یک را مشخص کند. برهمین اساس میزان حمایت یکدست نیست و بستگی به مقتضیات روز دارد.
آقای خامنه‌ای در سخنان نوروزی خود بیشتر باب طبع جناح محافظه‌کار موضع می‌گیرد ولی برای جناح میانه‌رو هم خوراک سیاسی عرضه می‌کند. از یک سو تندروترین گروه‌ها را تشویق می‌کند و در عین حال اشارهای هم به میانه‌روها دارد که آنها را به کار خود دلگرم سازد. ایجاد روابط قابل مدیریت، از اهداف اصلی مورد نظر اوست.