تاریخ و فرهنگ زرتشتیان ایران و هند در دانشگاه لندن

با افتتاح یک نمایشگاه به نام "شعله جاویدان؛ زرتشتی گری در تاریخ و در تصور" در تالار برونی دانشگاه سواس لندن طلایه های آتشی که با پیدایش دین زرتشتی، بیش از سه هزار سال پیش در فلات ایران روشن شده بود، در این روزها به این دانشگاه رسید.

این نمایشگاه که آن را بخش ایران شناسی دانشگاه سواس، تنها دانشگاه جهان که کرسی مطالعات زرتشتی دارد، برگزار کرده تا ۱۴ دسامبر (۲۳ آذر) ادامه خواهد داشت.

پروفسور سارا استوارت، مسئول کرسی زرتشتی شناسی، از پژوهشگران فعال این رشته که مسئول برگزاری نمایشگاه است، در مراسم گشایش گفت که چنین نمایشگاهی، در نوع خود برای اولین بار در بریتانیا برگزار می شود.

گشایش این نمایشگاه با یک همایش علمی دو روزه در مورد آیین زرتشت همراه است که در آن پژوهشگران برجسته مطالعات ایران باستان تازه ترین یافته های خود را ارائه می کنند.

دانشگاه سواس با همکاری صندوق همیاری زرتشتیان اروپا، مرکز مطالعات زرتشتی بمبئى (مومبای)، مرکز زرتشتیان کالیفرنیا، بنیاد میراث ایران و با یاری مالی شماری از زرتشتیان خیّر از سراسر جهان، بخصوص از هند توانسته اشیاء، آثار هنری و اسناد گوناگونی را که به دوره های مختلف تاریخی تعلق دارند، از سراسر دنیا گرد آورد و بخشهایی از تاریخ و فرهنگ زرتشتیان، و در پی آن فرهنگ ایران باستان را از واپسین روزها تا به امروز در این دانشگاه به نمایش گذارد.

تاثیر زرتشتی گری بر آیین یهود و مسیح

طبقه اول نمایشگاه به متون مقدس، به تاثیر زرتشتی گری بر آیین یهود و مسیح، به راه ابریشم و به جامعه های زرتشتی در اطراف جهان و دنیای باستان اختصاص داده شده است. برگزارکنندگان به این قسمت نام هفت آفریده (خلقت) را داده اند و بیشتر جنبه های نظری را در بر می گیرد. در این بخش هم متون مربوط به مسیحیان که در آن ها نشانه های احتمالی بین سه دین زرتشتی، یهودی و مسیحی دیده می شود و هم آثار مربوط به دین زرتشتی در آسیای میانه و چین (سغد و خوارزم) کمتر شناخته شده و به جذابیت این مجموعه می افزاید.

در طبقه زیرین تالار بیشتر دنیای آیینی-عملی زرتشتیان بازسازی شده، یا با عکس و تصویر نمایش داده می شود. در این قسمت یک آتشکده هم بطور نمادین ساخته شده که اگرچه جنبه آیینی ندارد ولی تصوری واقعی از آتش و آتشکده در آیین زرتشت به بیننده می دهد.

در قسمتی دیگر از تالار ماکتی از دخمه (برج خاموشی) ساخته شده که در کنار تصاویری از یزد و بمبئی آیین های زرتشتی مربوط به مرگ را تصویر می کند. در گوشه ای دیگر لباسها، وسائل زندگی، عکسها و تصاویر نقاشی شده پارسی های هند در دوره استعمار در "سالن پارسی" به چشم می خورد.

دیوار امپراطوری ایران

دیواری از تالار را هم امپراطوری ایران نام داده اند که در آن بخشی از دیوارهای تخت جمشید باز سازی شده است. یکی از تصاویر این نمایشگاه نخست وزیر دهه سی ام ایران، دکتر محمد مصدق را در میان گروهی از زرتشتیان نشان می دهد که عکسی بسیار نادر است.

در میان متون به نمایش گذاشته شده، شاهنامه مصور با نقل داستانهای ایران باستان و کتاب قصه سنجان (داستان شعر گونه مهاجرت زرتشتیان به هند) در حدود دو سده بعد از گسترش اسلام در ایران بیش از همه توجه بازدیدکننده را به خود جلب می کند.

قصه سنجان یکی از تنها منابع کتبی تا بحال یافت شده در مورد شیوه ترک وطن شماری بزرگ از زرتشتیان و مهاجرت آنها به گُجرات هند است که همزمان شکل گیری جامعه پارسی در آن سرزمین و برخورد مردم و دولت آنجا را توضیح می دهد.

اشیاء، اسناد، کتابها و متون به نمایش گذاشته شده را کتابخانه بریتانیا، موزه بریتانیا، موزه بمبئى و چند مرکز دیگر در اختیار برگزار کنندگان قرار داده که برخی از آنها دوباره سازی شده و اصل نیستند.

همه این اشیا واسناد همراه با مقالات علمی پژوهشگران در کتاب نفیسی که همزمان با این نمایشگاه منتشر شده در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

سه سرچشمه مطالعاتی

پروفسور سارا استوارت در مقدمه این کتاب می نویسد که منابع برای مطالعات زرتشتی از سه سرچشمه است: ایران که زادگاه دین زرتشت است، هند که پارسی ها را در خود پذیرفت و به آنها اجازه داد آیین های خود را در آنجا برگزار و تا امروز حفظ کنند و منابع علمی غربی که دهه هاست بر روی آثار فرهنگی و متون دینی باقی مانده از آیین زرتشت پژوهش می کنند.

این نمایشگاه و کتاب مربوط به آن کوشیده تا این سه منبع را در حد امکاناتش یکجا گرد آورد.

آنچه نمایشگاه "شعله جاویدان؛ زرتشتی گری در تاریخ و در تصور" را از نمایشگاههای مشابه متمایز می کند، تنوع جغرافیایی آن است؛ که نه تنها فلات ایران را در بر گرفته بلکه تا چین و آسیای میانه و هند دامن گسترده است.

تاثیر آیین زرتشت بر ادیان و فرهنگ های گوناگون از دیرباز مورد توجه مورخان و پژوهشگران بوده ولی این شاید برای اولین بار است که مجموعه ای از اسناد و تصاویر در اختیار علاقمندان قرار می گیرد تا خود بتوانند تصویری واقعی از این دین باستانی ایرانی کسب کنند.

با وجود این گوناگونی جغرافیایی و بستر گسترده ای که آیین زرتشت در جهان باستان داشت، امروز به یکی از کوچکترین آیین های جهان از نظر شمار پیروان تبدیل شده است.

با وجود آمارهای متفاوت به نظر نمی رسد شمار پیروان سنتی این آیین در جهان از ۱۵۰ هزار نفر بیشتر باشد که بیش از نیمی از آنها در هند زندگی می کنند و بقیه در ایران و کشورهای دیگر پراکنده اند.

زرتشتیان ایران از دیرباز اقلیتی کوچک و تحت فشار را تشکیل داده اند اما نقش فرهنگی و تاثیر سنتی آنها بر جامعه ایران غیر قابل انکار بوده است.

نقش زرتشتیان ایران در نمایشگاه دانشگاه سواس هر چه هم باشد، به نظر می رسد کمتر از نقش همکیشان هندی آنها باشد که در جامعه هند و بخصوص در شهر بمبئی پذیرفته شده و نقش اجتماعی مهمی دارند. در شهر بمبئی بیش از ۵۰ آتشکده روشن وجود دارد، در حالی که تعداد آتشکده های روشن در سراسر ایران کمتر از این است.

با وجود شمار کم پیروان به نظر می رسد اهمیت کیفی این آیین برای جامعه علمی جهان بسیار پر اهمیت تر از شمار پیروان آن است، شاید برای همین است که شماری از آنها برای برگزاری یک همایش علمی در کنار این نمایشگاه به لندن آمده یا نوشته های خود را برای چاپ در کتابی که به این مناسبت منتشر شده فرستاده اند.