آیا بدون گذرنامه می‌توان سفر کرد؟
تام گیگن
بی بی سی
ادوارد اسنودن امیدوار است با اینکه گذرنامه معتبر ندارد، بتواند خود را به اکوادور برساند. اما در چه مواقعی می‌توان بدون گذرنامه بطور قانونی سفر کرد؟
وزارت امور خارجه آمریکا گذرنامه ادوارد اسنودن را باطل کرده، و از کشورهای دیگر خواسته است که جلوی سفر او را بگیرند.
آقای اسنودن که به جاسوسی متهم شده، به گفته یکی از وکلایش روز ۲۳ ژوئن (دوم تیر ۱۳۹۲) با استفاده از گذرنامه آمریکایی‌اش از هنگ‌کنگ به مسکو پرواز کرده، و از اکوادور درخواست پناهندگی کرده است. یکی از صندلی‌های پروازی که از مسکو به کوبا می‌رفت به نام او رزرو شده بود، اما او در داخل هواپیما دیده نشد.
داشتن گذرنامه معمولا یکی از ملزومات سفرهای بین‌المللی است، اما در برخی شرایط خاص می‌توان بدون گذرنامه هم مسافرت کرد.
ملکه بریتانیا گذرنامه ندارد
به گفته جولین آسانژ، بنیان‌گذار وب‌سایت ویکی‌لیکس، اکوادور برای اسنودن "مدرک مسافرت ویژه پناهندگان" صادر کرده بود.
میلیون‌ها پناهجو برای فرار از ظلم و آزار، و یا جنگ، بدون داشتن گذرنامه از مرزها می‌گذرند. طبق آمارهای سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۱۲ بیش از هفت میلیون نفر آواره شدند. لری یونگک، مسوول اسکان مجدد کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، می‌گوید از افرادی که گذرنامه ندارند خواسته می‌شود که به نحوی هویت خود را نشان دهند. در بعضی موارد هم پناهجویان بدون داشتن هرگونه مدرک شناسایی در مرز ثبت نام میشوند.
لاوینیا لایمون، رئیس کمیته پناهجویان و مهاجران آمریکا، می‌گوید: "اینکه کشوری بخواهد به فردی که گذرنامه ندارد اجازه ورود بدهد، واقعا به خود آن کشور بستگی دارد."
خانم لایمون می‌گوید که آمریکا هر ساله پذیرای حدود ۶۰ هزار پناهجو از سراسر جهان است، و شمار کمی از این پناهجویان گذرنامه دارند. مسوولان وزارت امنیت داخلی آمریکا با تک‌تک این افراد در خارج از خاک آمریکا مصاحبه حضوری میکنند تا مطمئن شوند که آنها واقعا پناهجو هستند و معیارهای لازم برای پذیرفته شدن را دارند. برای این افراد بجای گذرنامه مدرکی بنام I-۹۴ صادر می‌شود، و امکان سفر به آمریکا برایشان فراهم می‌شود.
سفر بدون گذرنامه
-
پناهجویان با مدارک شناسایی دیگر، یا بدون هرگونه مدرکی، از مرز عبور میکنند
-
آمریکا هر ساله برای پناهجویان بدون گذرنامه ۶۰ هزار مدرک موسوم به I-۹۴ صادر می‌کند
-
کنسول‌گری‌ها برای افرادی که در خارج از کشور گذرنامه‌شان را گم کرده اند، مدارک شناسایی صادر میکنند
-
برای مسافرت میان برخی کشورها همراه داشتن کارت شناسایی ملی کفایت می‌کند
- ملکه بریتانیا گذرنامه ندارد
خانم لایمون می‌گوید: "فرض کنید ما بخواهیم به فرد یا افرادی که ساکن مالزی هستند، پناهندگی بدهیم، و آنها مجبور باشند برای رسیدن به لس‌آنجلس سر راه در هنگ‌کنگ توقف کنند. هنگ‌کنگ مدارک مسافرتی آنها را به‌رسمیت می‌شناسد و به آنها اجازه عبور می‌دهد." کشورهای دیگری نظیر بریتانیا و کانادا، و همچنین سازمان صلیب سرخ بین‌المللی، هم مدارک مشابهی صادر میکنند.
داگلاس مک‌نب، وکیل متخصص در زمینه استرداد، می‌گوید که اگر کشوری بخواهد، این حق را دارد که به فردی اجازه دهد بدون داشتن مدارک لازم با شرکت هوایی دولتی آن کشور مسافرت کند، البته برای این کار، کشور مقصد هم باید با مسافرت فرد مزبور موافق باشد. همچنین اگر گذرنامه کسی در خارج از کشورش دزدیده یا گم شود، می‌تواند بدون داشتن گذرنامه سفر کند.
سایمون کالدر، دبیر بخش سفر روزنامه ایندیپندنت، می‌گوید: "می‌توانید چندین روز منتظر صدور گذرنامه جدیدتان بمانید، و یا برگه‌ای از کنسولگری کشورتان در خارج از کشور بگیرید و سوار هواپیما شوید. در برگه صادره از سوی کنسولگری باید قید شده باشد که مسافر مشکلی برای سفر ندارد و می‌تواند با پروازی یک‌طرفه به مقصدش برود. البته معمولا چنین برگه‌هایی برای کسانی صادر می‌شود که قرار است از کشوری اخراج شوند، و معنایشان این است که فرد مذکور از زندان خارج شده، مستقیما به مقصدش برود و در این فاصله هم خرابکاری نکند."
داشتن گذرنامه معمولا یکی از ملزومات سفرهای بین‌المللی است
روابط ویژه برخی کشورها با هم به شهروندانشان این امکان را می‌دهد که بدون همراه داشتن گذرنامه میان این کشورها مسافرت کنند. برای مثال، شهروندان آمریکایی می‌توانند با داشتن کارت‌های شناسایی معتبر و عکس‌دار به پورتو ریکو و گوام (که سرزمین‌های تحت حاکمیت آمریکا هستند) سفر کنند.
به غیر از این دو سرزمین، آمریکایی‌ها برای مسافرت‌های هوایی همیشه به گذرنامه نیاز دارند، هرچند که شهروندان آمریکا و کانادا می‌توانند با داشتن کارت‌های مخصوص سفر نکسوس (Nexus Card) میان دو کشور تردد کنند.
طبق آنچه در وب‌سایت وزارت خارجه آمریکا آمده، شهروندان آمریکایی در برخی می‌توانند بدون همراه داشتن گذرنامه از راه زمین یا دریا از برخی کشورهای آمریکای شمالی دیدن کنند. مثلا اگر یک آمریکایی بخواهد به جزایر دریای کارائیب یا جزیره برمودا برود، می‌تواند بجای گذرنامه از کارت عبور (Passport Card) استفاده کند. در چنین مواردی همراه داشتن گواهینامه رانندگی یا کارت شناسایی نظامی هم می‌تواند کفایت کند.
بریتانیا و جمهوری ایرلند هم یک منطقه مسافرتی مشترک ایجاد کرده‌اند که در آن شهروندان دو کشور می‌توانند با نشان دادن کارت شناسایی عکس‌دار به کشور دیگر سفر کنند. البته مأموران اداره مهاجرت می‌توانند از مسافران مدرکی برای احراز ملیتشان بخواهند، و دولت بریتانیا شهروندان را به همراه داشتن چنین مدرکی توصیه می‌کند.
در سال ۱۹۹۵، ۲۶ کشور اروپایی منطقه شنگن را ایجاد کردند که در آن هیچگونه کنترل مرزی انجام نمی‌شود. اما شرکت‌های مسافرتی نظیر شرکت‌های هواپیمایی می‌توانند مقررات احراز هویت خاص خودشان را داشته باشند، و از جمله از مسافران گذرنامه بخواهند.
در برخی اتحادیه‌های منطقه‌ای دیگر هم همراه داشتن کارت‌های شناسایی ملی کفایت می‌کند. از جمله این اتحادیه‌ها می‌توان جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (اکوواس)، اتحادیه اروپا و برخی کشورهای همسایه آن، شورای همکاری کشورهای عربی خلیج فارس، و اتحادیه مرکوسور (بازار مشترک جنوب) در آمریکای جنوبی اشاره کرد.
در این بین ملکه الیزابت هیچوقت نگران همراه نداشتن گذرنامه‌اش نیست. او به‌عنوان کسی که رسما گذرنامه‌ها را صادر می‌کند، تنها فرد بریتانیایی است که از داشتن گذرنامه معاف است.