بوداهای بامیان از خاک بر می‌خیزند؟
در سال ۲۰۰۱، زمانی که طالبان مجسمه‌های بودا را در بامیان ویران کردند، واکنش های تندی علیه این اقدام طالبان در سطح بین المللی مطرح شد. اما این موضوع که یونسکو، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، گفته تصمیم ندارد این مجسمه‌ها را بازسازی کند، به بحث‌های مربوط به آینده آنها نقطه پایان نگذاشته است.
ملا عمر، رهبر گروه طالبان، در اوج حاکمیت این گروه بر افغانستان، مبارزه ای را علیه بت و بت پرستی آغاز کرد. بزرگترین قربانی این مبارزه، هم از نظر بزرگی و هم به صورت نمادین، دو مجسمه بودا بود که در قرن ششم، بر بدنه کوه عظیمی در بامیان، در مرکز افغانستان تراشیده شده بودند. یکی از این مجسمه ها حدود پنجاه و پنج متر ارتفاع داشت و زمانی بزرگترین مجسمه بودا در جهان بود.
زمانی که حاکمیت طالبان در اواخر سال ۲۰۰۱ میلادی فرو پاشید، یونسکو، محل بوداهای بامیان را ثبت میراث فرهنگی جهان کرد و باستانشناسان زیادی به این محل آمدند. آنچه این باستانشناسان در بامیان یافتند، جای خالی دو بدنه عظیم بودا و تپه‌ای از خاکریزه های باقی مانده از این مجسمه ها بود که یکجا با مین‌های منفجر نشده در محل باقی مانده بود.
یکی از بوداها ۵۵ متر ارتفاع داشت
از آن زمان تا حالا، باستانشناسان در حال بررسی جای خالی بوداها هستند تا تصمیم بگیرند که آیا این محل بازسازی شود یا نه.
دره بامیان غربی‌ترین نقطه حوزه نفوذ بودیسم به شمار می‌رفت و یکی از مهمترین مراکز تجارتی برای بخش اعظم هزار سال اخیر بود.
این جا، نقطه تقاطع شرق با غرب بود و آثاری باستانی که در این محل بدست آمده، نشاندهنده ترکیبی از نفوذ فرهنگ یونانی، ترکی، فارسی، چینی و هندی است که در هیچ جای دیگر جهان نمی توان آن را سراغ گرفت.
بوداهای بامیان
در ۱۴۰ کیلومتری شمال غرب کابل واقع است.
در قرن ششم میلادی، زمانیکه بامیان یک منطقه مقدس بوده، اعمار شده است.
ژوان ژنگ، جهانگرد چینی در سال ۶۲۹ میلادی، بامیان را یک مرکز مهمی بودایی توصیف کرده که در آن ده‌ها هزار راهب بودایی زندگی می‌کردند.
دو پیکره اصلی بودا ۵۵ متر و ۳۷ متر ارتفاع داشتند.
این پیکره‌ها از تخته سنگهای ریگی تراشیده شده بودند.
در مارس ۲۰۰۱ طالبان آنها را بت نامیدند و منفجر ساختند.
اما سال گذشته، یونسکو اعلام کرد که تصمیم ندارد این محل را بازسازی کند. این سازمان گفت که برای بازسازی مجسمه بزرگ بودا، خاک کافی از بقایای این مجسمه به جا نمانده تا بتوان آن را نوسازی کرد و با آنکه بازسازی مجسمه کوچک تر بامیان مقدور است، عملی شدن آن هم محتمل به نظر نمی‌رسد.
به جای آن، یونسکو با گروه های از ژاپن و ایتالیا کار می کند تا بقایای این محل را همراه با نقاشی هایی که در دیوارهای درون غار های بامیان پیدا شده، حفظ کند.
با این حال شورای بین المللی آثار باستانی (ICOMOS) همراه با گروهی از فعالان آلمانی هنوز برای بازسازی بوداهای بامیان در تلاش اند.
برت پراکسنتلر (Bert Praxenthaler) عضو این شورا است و از سال ۲۰۰۴ تا حالا تلاش کرده است بقایای بوداهای بامیان حفظ شود. او قطعات باقیمانده از این مجسمه‌ها را که بعضی شان تا چهل تن وزن دارد زیر پوشش های محافظتی نگهداری کرده تا به آن آسیبی نرسد.
او به یک روش از ترمیم آثار باستانی علاقمند است که مطابق با آن، قطعات اصلی اثر، جمع آوری شده و مقدار کمی مواد جدید در بازسازی اثر استفاده می‌شود
پراکسنتلر می گوید: "این کار شبیه یک جورچین یا پازل است که قطعات وصل کننده آن مفقود شده، اما با استفاده از شیوه های زمین‌شناسی، می توانیم دریابیم قطعاتی که فعلا داریم، از کجا بدست آمده اند."
از این شیوه که به آناستالویز (anastylois) موسوم است، در ترمیم نیایشگاه پارتنون و مجموعه آکروپولیس در آتن پایتخت یونان نیز استفاده شده اما این نخستین بار خواهد بود که از آن برای بازسازی بنای استفاده می‌شود که عمدا تخریب شده و استدلالهایی علیه بازسازی آن وجود دارد.
بدست آوردن پول برای بازسازی این مجسمه‌ها هم مشکلی کوچکی نیست. تنها برای بازسازی مجسمه کوچک بودا به میلیونها دلار هزینه نیاز است و آنهم در منطقه‌ای که هنوز زیربناهای اولیه چون جاده و برق ندارد.
کار بازسازی بوداها نیازمند تولید و یا وارد کردن مقداری زیادی فلز است که باید از طریق راه خطرناک کابل-بامیان، به محل آورده شود.
به نظر داکتر لویلن مورگان، نویسنده کتاب بوداهای بامیان،پول مشکل مهمی نیست: "البته استدلالی که در برابر آن قرار دارد اینست که هر روز مقدار زیادی پول در افغانستان به مصرف می‌رسد. این مثل قطره‌ای در اقیانوس خواهد بود."
بیشتر خانواده‌های که در این دره زندگی می‌کنند، فقیر هستند
غارت آثار، یک مشکل بسیار بزرگ است و آثار باستانی زیادی از سرتاسر افغانستان در بازارهای پاکستان دست بدست می‌شوند.
آقای مورگان در مقاله‌ای که اخیرا برای 'هافینگتن پست' نوشته نگاهی انداخته به وضعیت 'چهل برج'، قلعه‌ای قرون وسطایی در غرب بامیان که به تدریج در حال تخریب شدن است.
آقای مورگان معتقد است که باید منابعی برای ایجاد یک زیربنا برای حفظ گنجینه‌های باستانی افغانستان هزینه شود.
او می‌گوید: " به مرور زمان، اکتشاف غیرقانونی گنجینه‌ها، زلزله‌ها و هوازدگی به حدی آثاری باستانی را تخریب می‌کند که بت شکنان حتی در رویاهایشان هم آن را تصور نمی‌کنند."
یونسکو نیز نگرانی‌های مشابه را مطرح می‌کند و از ساخت 'موزه برای صلح' در بامیان برای افزایش آگاهی در مورد میراث فرهنگی افغانستان حمایت مالی می‌کند.
اما در هر صورت، بوداهای بامیان در ذهن جهانیان باقی مانده و هنوز سیلی از نظریات از سوی باستانشناسان، معماران، هنرمندان و مورخان در مورد آینده این محل تاریخی جاری است.
یکی از این نظریات که توجه زیادی را جلب کرده، پیشنهاد آندریه برونو (Andrea Bruno) معمار ایتالیایی در مورد ساختن یک اتاق کوچک در زیر پاهای مجسمه‌های عظیم بودا است که به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد تا عظمت آنها را از فضای خالی باقیمانده از آنها قیاس کنند.
برونو معتقد است که مخروبه‌های پیکره‌های بودا باید به عنوان یادبود جنایت تخریب آنها حفظ شود: " این یک نوع پیروزی برای پیکره‌ها است و شکست برای آنهاییکه تلاش کردند یاد آنها را با دینامیت از ذهن ما محو کنند."
او استدلال می‌کند که بازسازی کامل این پیکره‌ها بیانگر یک نوع عدم حساسیت فرهنگی است: " در اینجا مسلمانها به شدت با مجسمه‌سازی مخالف اند. خلق دوباره بوداها حتی برای افغانهای غیر طالب نیز می‌تواند توهین تلقی شود. ما باید در اینجا رفتار درستی از خود نشان دهیم."
اما پراکسنتلر می‌گوید بازسازی این مجسمه‌ها یک نوع اعاده غرور برای مردم محل که هزاره هستند، محسوب می‌شود. هزاره‌ها مسلمانان شیعه اند که از سوی طالبان آزار و اذیت می‌شدند.
او می‌گوید: "این تنها فتوای مذهبی نبود که مجسمه‌ها را تخریب کرد بلکه یک تلاش بود برای تخریب فرهنگ، گذشته و افتخار مردم. هزاره‌ها از کمک ما برای بازسازی بوداهای تخریب شده شان قدردانی می‌کنند."
او همچنین می‌گوید بازسازی این پیکره‌ها اقتصاد محلی را تقویت خواهد کرد. برنامه او در حال حاضر ۵۰ نفر را استخدام کرده و همچنین به دانشجویان دانشگاه بامیان زمینه آموزش شیوه‌های باستانی تراشیدن سنگ را فراهم ساخته.
لویلن مورگان، که سال پیش از ساحه پیکره‌های بودا دیدن کرد، نیز می‌گوید بیشتر باشندگان محل طرفدار بازسازی این مجسمه‌ها هستند. زیرا آنها در گذشته برای مردم درآمدزا بودند.
آقای مورگان می‌گوید: "برداشتی که در بامیان به شما دست می‌دهد این است که مردم در مورد بازسازی این پیکره‌ها مثبت و ساده فکر می‌کنند. من با مردمی صحبت کردم که می‌گفتند آرزو دارند ببینند که این مجسمه‌ها دوباره با سیمان بازسازی شوند که البته یونسکو هیچگاهی این کار را نخواهد کرد."
اما استقبال از بازسازی بوداها در دیگر نقاط افغانستان غیرقابل پیش بینی است. آقای مورگان می‌گوید "افغانستان گلدانی از فرهنگ‌ها است اما چیزی که در میان بیشتر آنها مشابه است، دینداری است."
هرچند بسیاری از رهبران مذهبی و روحانی شاید از تخریب پیکره‌های بودا حمایت نکردند اما بازسازی دوباره آنها "مسئله کاملا متفاوتی است."