سعید جلیلی؛ کسی که از جانب ایران با جهان سخن می گوید

سعید جلیلی سومین دبیر شورای عالی امنیت ملی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران است

سعید جلیلی مذاکره کننده ارشد اتمی ایران که یک پایش را در جریان جنگ خونین ایران و عراق از دست داده، به اصرار، مهمان کشوری شده که هشت سال با آن جنگیده است.

زمانه عوض شده و آمریکا - کشوری که ایران طی ۳۴ سال اخیر بیشترین مناقشه را با آن داشته - با همراهی متحدانش، صدام حسین دشمن دیرین ایران را ساقط کرده و حالا دولتی با اعضایی عمدتا شیعی و حکومتی با بیشترین سیاستمدار دوست ایران بر عراق حاکم شده است.

به این ترتیب عراق میزبان نشستی است که هدف آن بررسی مهمترین مناقشه سیاسی حقوقی ایران پس از جنگ هشت ساله است.

سعید جلیلی دبیر ۴۷ ساله شورای عالی امنیت ملی ایران نماینده آیت الله علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی در این شورا هم هست و این جایگاه او را به عنوان مذاکره کننده ارشد در موضوع فرسایشی شده اتمی، استوار می کند.

سیاستمدار میانسال ایرانی بر خلاف دو مذاکره کننده پیشین اتمی، ظاهری آرام و صبور دارد.

آقای جلیلی در مدت پنج سالی که دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و مسئول مذاکرات اتمی است، آنقدر کم سخن گفته که حتی صدای او برای خبرنگاران و تحلیلگران آشنا نیست.

دیپلمات گوشه گیر

نخستین بار نام سعید جلیلی پس از انتخاب محمود احمدی نژاد در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ در عرصه عمومی مطرح شد.

او در سالی که آیت الله خمینی درگذشت، وارد وزارت امور خارجه شد و دو سال بعد از آن به ریاست اداره بازرسی رسید. در دوره دوم ریاست جمهوری محمد خاتمی، سعید جلیلی از اداره اروپا و آمریکا وزارت خارجه به دفتر آیت الله علی خامنه ای منتقل شد و به مدیریت «دفتر بررسی های جاری» رسید.

آقای جلیلی این موقعیت را تا چهار سال بعد که محمود احمدی نژاد رئیس جمهور ایران شد، حفظ کرد.

او از گزینه های تصدی وزارت امور خارجه ایران در کابینه جدید ایران بود اما سرانجام این صندلی به منوچهر متکی رسید که خود رئیس ستاد انتخاباتی علی لاریجانی رقیب انتخاباتی آقای احمدی نژاد بود. آقای جلیلی معاون وزیر امور خارجه در امور اروپا و آمریکا شد که از حساسترین مناصب در این وزارتخانه پس از وزیر است.

پس از استعفای حسن روحانی از دبیری شورای عالی امنیت ملی، اولین مذاکره کننده اتمی ایران جای خود را به رقیب انتخاباتی آقای احمدی نژاد داد و علی لاریجانی با حکم رئیس جمهور دبیر شورا شد.

اختلافات دراز دامن آقای احمدی نژاد و دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی، حدود دو سال بعد به استعفای علی لاریجانی انجامید.

 
علی لاریجانی مسئول پیشین مذاکرات اتمی ایران در آخرین مذاکراتش، سعید جلیلی را به گروه پنج بعلاوه یک معرفی کرد

این استعفا شرایط را برای حضور او در انتخابات مجلس -جایی که او چهار سال به ریاستش رسید- مهیا کرد اما معاون وقت وزارت خارجه ایران را هم که زمانی در پی وزارت بود به یک سمت سیاسی - امنیتی مهم رساند که تا پیش از او در تاریخ جمهوری اسلامی فقط دو نفر آن را در اختیار داشتند.

سعید جلیلی که با سرد شدن روابط ایران و غرب، در معاونت اروپا و آمریکا وزارت خارجه دوران نسبتا آرامی را سپری کرده بود به ناگاه به کوران یکی از پرمناقشه ترین پرونده های سیاسی ایران در تاریخ معاصر فرستاده شد و به اجبار شغلی، کمی از گوشه گیری به درآمد.

مخالفان استوار و دوستداران آتشین

آقای جلیلی در ابتدای آغاز به کار در سمت جدیدش مخالفان استوار و دوستداران آتشین داشت.

مخالفانش می گفتند او به ظرایف مذاکرات پیچیده ای همچون گفت و گوی های اتمی مسلط نیست اما دوستادارانش او را سیاستمداری «متعهد» می دانستند که «مواضع اصولی و قاطعی» دارد.

اولین گفت گوی اتمی او در ژنو با خاوریر سولانا مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا انجام شد که یک دیپلمات سوسیالیست کهنه کار بود.

 
در جریان جنگ ایران و عراق و عملیات فتح بصره، سعید جلیلی یک پای خود را از دست داد

دیپلمات های اروپایی می گویند که او در این نشست وقتی طولانی را به مرور موضوعات تاریخی از جمله نقش بریتانیا و آمریکا در کودتای بیست و هشتم مرداد ۱۳۳۲ که منجر به سرنگونی محمد مصدق نخست وزیر ملی گرای ایران شد گذارند و افراد هیات را «خسته کرد.»

اعتراض نماینده بریتانیا به سخنرانی طولانی آقای جلیلی، پاسخ کمتر معمول او را به همراه داشت که نماینده بریتانیا را کم تجربه می خواند. نماینده بریتانیا در سه دوره پی در پی عوض شده بود.

سومین دور مذاکرات در ژنو، اولین دیداری بود که سولانا جای خود را به کاترین اشتون دیپلمات بریتانیایی داده بود.

خانم اشتون به نمایندگی از پنج بعلاوه یک، ایران را مهمان اروپا خوانده و از آقای جلیلی خواسته بود تا شروع کننده مذاکرات باشد.

به نظر می رسد که ایرانی ها علاقمند هستند که طرف مقابل، آغاز کننده گفت و گو ها باشد. خبرنگار یک روزنامه دولتی در ایران که در دور اول گفت و گو ها در ژنو حضور داشته از قول یک دیپلمات ایرانی نوشته بود که «این موضوع فرصت ارزیابی دیدگاه های طرف مقابل را به ایران می دهد.»

هرچند ایران دعوت به افتتاح گفت گو ها شده بود اما روزنامه ایران می نویسد که سعید جلیلی «با هوشمندی حربه را به طرف مقابل برگرداند.» او شروع به یادآوری ترور دانشمندان اتمی ایران کرد و «عملا جلسه را به محاکمه غرب در حمایت از سازماندهی تروریست ها کشاند.»

از زمانی که چند دانشمند اتمی ایران در خیابان های تهران هدف سوقصد قرار گرفته اند، هیات ایرانی تلاش می کند در مذاکراتش این موضوع را یادآوری کند.

 
از سعید جلیلی با عنوان سیاستمداری گوشه گیر و کم حاشیه یاد می شود

در آخرین نشست ایران و پنج بعلاوه یک که در استانبول ترکیه برگزار شد، پس از پایان گفت و گوها، مسئولان تشریفات ایران به سرعت پوستری را به دیوار نصب کردند که تصاویری از دانشمندان اتمی ایران به روی آن نقش بسته بود که در سال های اخیر مورد سو قصد قرار گرفته اند.

سعید جلیلی مقابل این پوستر که روی تصاویری از پل های شهر استانبول نصب شده بود، به پرسش های خبرنگاران پاسخ گفت. ارزیابی او از گفت و گوهای استانبول «مثبت و سازنده» بود.

آرام و غیر منعطف

رسانه های نزدیک به حکومت ایران سعید جلیلی را "هوشمند و نفوذ ناپذیر" می خوانند اما دیپلمات هایی که از نزدیک با او دیدار کرده اند او را فرد آرام و غیر منعطفی توصیف می کنند که هرچند اشاره مستقیمی به پای قطع شده اش نمی کند اما به وضوح غرب را مسبب جنگ ایران و عراق و تجهیز حکومت صدام به سلاح های کشتار جمعی می داند.

حضور سعید جلیلی در جنگ ایران و عراق در میانه تحصیلش در دانشگاه بود.

او از مشهد زادگاهش عازم عملیات کربلای پنج شد که برای فتح بصره در جنوب عراق در دی ماه ۱۳۶۵ طراحی شده بود.

پای راست آقای جلیلی در این عملیات مجروح شد اما نبود امکانات بهداشتی در بیمارستان صحرایی شلمچه به قطع پایش انجامید. او اینک با پای مصنوعی حرکت می‌کند.

آقای جلیلی پس از جراحت در جنگ با عراق به دانشگاه و ادامه تحصیل بازگشت و دکتری خود را در رشته علوم سیاسی گرفت. او از معدود دانش آموخته گان دانشگاه امام صادق است که در ردیف مقامات بلندپایه دولت ایران درآمده است.

یکی از اهداف این دانشگاه که تحت مدیریت محمدرضا مهدوی کنی (رئیس فعلی مجلس خبرگان) فعالیت می کند، پرورش و آموزش مدیران برای ساختار دیوانی و اداری جمهوری اسلامی ایران است و به نظر می رسد، سعید جلیلی تاکنون مهمترین حاصل این دانشگاه در ساخت سیاسی ایران باشد.

با این همه او همکار دیگری هم دارد که فارغ التحصیل همین دانشگاه است.

علی باقری ، مرد شمار دو در هیات مذاکره کننده اتمی ایران هم دانش آموخته دانشگاه امام صادق است و هم آقای مهدوی کنی رئیس دانشگاه امام صادق، عموی اوست.

 
رسانه های نزدیک به دولت ایران، رفتار ساده زیستانه آقای جلیلی را به طور وسیع انعکاس می‌دهند

پیوندهای خانوادگی آقای باقری از جمله وصلت برادر او با دختر رهبر جمهوری اسلامی از او فردی مورد اعتماد در نظام جمهوری اسلامی ساخته است.

علی باقری پس از گفت و گو های اخیر در استانبول از سوی سعید جلیلی مسئول تنظیم دستور جلسه مذاکرات بغداد شد.

او در یک سال اخیر مسافرت های متعددی به چین و روسیه، دو عضو گروه پنج بعلاوه یک داشته، اما به نظر می رسد که تلاش شده فعالیت های سیاسی او چهره سعید جلیلی را تحت شعاع قرار ندهد.

گفته می شود آقای باقری مذاکره کننده ماهری است و در عین حال انعطاف بیشتری در گفت و گوها از خود نشان می دهد چنانکه در مواردی اعضای پنج بعلاوه یک برای یافتن راه های تاکتیکی تمایل به گفت و گو با او دارند.

دیپلمات ها، عموما گفت و گو با مذاکره کنندگان ایرانی را دشوار می دانند. به نظر آنها این دشواری به دلیل آن است که ایرانی ها آنچه را در ذهن دارند به راحتی به زبان نمی آورند.

مذاکره در جمع نه دوجانبه

 
سعید جلیلی در نماز جمعه استانبول در مسجد سلطان احمد

آقای جلیلی تاکنون برای دیدار با نماینده آمریکا در گروه پنج بعلاوه یک، مقاومت زیادی از خود نشان داده است. او با اینکه معاون اروپا و آمریکا در وزارت خارجه ایران بوده از منتقدان سیاست نزدیکی ایران به غرب است.

او اخیرا در جریان یک سخنرانی در تهران گفته بود که غرب به دنبال این است که الگوی ایران را به عنوان یک مدل توسعه بدون وابستگی به غرب از بین ببرد.

آقای جلیلی تاکنون دو بار دعوت نماینده آمریکا در گروه پنج بعلاوه یک را برای دیدار دوجانبه رد کرده است. نحوه عمل او در برابر دعوت نماینده آمریکا نشان روشنی از روحیات این دیپلمات ایرانی در برابر ایالات متحده آمریکا دارد که ایران سی سال است آن را شیطان بزرگ می داند.

اولین باری که او به عنوان مذاکره کننده ارشد اتمی برای مذاکره به ژنو رفته بود از طرف نیکلاس برنز نماینده آمریکا و با وساطت وزیر امور خارجه سوئیس و سپس خاویر سولانا دعوت به ملاقات شد.

هیات ایرانی این درخواست را رد کرد و خواستار طرح موضوعات در جمع گروه پنج بعلاوه یک شد اما نماینده آمریکا تلاش کرده بود تا سعید جلیلی را دست کم در حالت ایستاده دعوت به شنیدن حرف هایش کند.

گروه پنج بعلاوه یک و دیگر اعضای هیات ایرانی این گفت و شنود سرپایی را در حدود یک ساعت طول کشیده از بالکن محل مذاکرات نظاره کردند.

رسانه های ایران می گویند وقتی سولانا درباره نتیجه این دیدار از آقای جلیلی پرسید، او با ذکر اینکه نماز نخوانده و ناهار هم نخورده است فضای باز مقابل محل مذاکرات را ترک کرد.

نیکلاس برنز علیرغم مقاومت شدید سعید جلیلی موفق شده بود با طرف ایرانی دیداری هرچند در غیر رسمی ترین شکل ممکن داشته باشد. سعید جلیلی در بازگشت به ایران در جمع روحانیون قم گفت که «هیچ شخصی اجازه ندارد برخلاف تدابیر مقام معظم رهبری کوچکترین حرکتی انجام دهد.»

او به روحانیون حاضر در جلسه گفته بود «آنچه میان من و برنز گذشت، مذاکره نبود.»

در جریان نشست استانبول هم وضع به همین گونه بود. هیات ایرانی دعوت وندی شرمن نماینده آمریکا را رد کرد.

امام جمعه مشهد اخیرا در توصیف برخی اتفاقات رخ داده در جریان نشست استانبول گفته که در بعداز ظهر روز گفت گوها زمانی که قرار بود طرف های مذاکره همزمان وارد محل نشست شوند گروه ایرانی متوجه اذان مغرب می شود و در گوشه ای از سالن به اقامه نماز می ایستند. «در این زمان کشورهای قدرتمند جهان منتظر بچه های ما شدند تا همزمان وارد سالن شوند.»

 
سعید جلیلی و علی باقری معاون او در پرواز تهران به بغداد

هیچ یک از اعضای گروه های پیشین مذاکراتی همچون این گروه آشکارا رفتارهای مذهبی از خود نشان نداده اند. چنانکه آقای جلیلی یک بار هم در دور پیشین مذاکرات استانبول در مسجید سلطان احمد این شهر به نماز جمعه ایستاد. این شاید به دلیل پیوند عمیقی است که او تلاش کرده به صورت تئوریک میان دیپلماسی و دین برقرار کند.

موضوع پایان نامه دکترای سعید جلیلی که حمید مولانا (مشاور دو تابعیتی رئیس جمهور ایران) مقدمه ای بر آن نوشته سیاست خارجی در سیره پیامبر اسلام است و همین موضوع را در دانشگاه امام صادق تدریس می کرده است.

جلیلی نماینده کیست؟

دیپلمات های غربی می گویند که او در مذاکرات استانبول خود را نه فرستاده دولت ایران که نماینده آیت الله خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی معرفی کرده است.

به نظر می رسد که ماموریت آقای جلیلی، مدیریت بحران بالا گرفته بر سر برنامه های اتمی ایران است که طی چند ماه اخیر تنش های فزاینده و تحریم های اقتصادی افزون تری به دنبال داشته است.

آقای جلیلی اخیرا گفته است که مذاکرات بغداد «محکوم به موفقیت است.»

 
مسئولان سفارت ایران در ترکیه نمای پشت سر سعید جلیلی را که توسط میزبان (ترکیه) تهیه شده بود، به تصویری از دانشمندان اتمی ایران که مورد سو قصد قرار گرفته اند، تغییر می دهند

حسن غفوی فرد از چهرهای سیاسی نزدیک به موتلفه اسلامی در ایران اخیرا به یک هفته نامه چاپ تهران گفته است که آقای جلیلی پیش از مذاکرات استانبول «به دلیل اهمیت این نشست جلسه ای طولانی با رهبری داشته و سناریوی نوشته شده در دیدار با رهبر را در استانبول پیاده کرد.»

او گفته بود که این اقدام «همه را به این نتیجه رساند که هرگاه مقام معظم رهبری به شخصه به بحثی ورود کنند، می توان به سرانجام مثبت و موفقیت آمیز کار خوش بین بود.»

سعید جلیلی همچون حسن روحانی دوستی نزدیکی با دیپلمات های اروپایی ندارد و مثل علی لاریجانی در توصیف شرایط از تعابیر فلسفی استفاده نمی کند. او حتی انتقاد های آتشین مرسوم از شیوه مذاکراتی پیشین را هم تکرار نمی کند.

سیاستمداری که راه رفتن او به سبب پای مصنوعی اش صدمات جنگ ایران و عراق را تداعی می کند و شیوه رفتار ساده اش که رسانه های ایران با انتشار تصاویر پی در پی سعی در تثبیت آن دارند، بیش از هرچیز یادآور رفتار سیاستمداران صدر انقلاب بهمن ۱۳۵۷ است.

او اینک بر خلاف روزهای نخست فعالیت اش، نه دیگر منتقدان سرسختی همچون اعضای مذاکره کننده سابق دارد و نه مدافعان استواری همچون محمود احمدی نژاد که حکم انتصاب او را به دبیری شورای عالی امنیت ملی امضا کرد.