نگاهی به بزرگترین نمایشگاه آثار داوینچی در لندن؛ هنرمند یا نابغه؟
تابلوی "باکره و کودک" از موزه هرمیتاژ در سن پترزبورگ قرض گرفته شده است
محمد عبدی
منتقد هنری
راز ماندگاری لئوناردو داوینچی در چیست که هنوز شاید معروف ترین نقاش تاریخ جهان و خالق معروف ترین تابلو جهان (مونالیزا) محسوب می شود؟
نمایشگاه نشنال گالری لندن با عنوان «لئوناردو داوینچی؛ نقاشی در دربار میلان» که تا پنجم فوریه ۲۰۱۲ برگزار می شود، سعی دارد با نمایش آثاری از داوینچی و طرح های کوچکی از چگونگی شکل گیری آنها پاسخی برای این سوال بیابد.
این نمایشگاه که شدیداً مورد استقبال واقع شده و از مدت ها قبل بلیت های آن تا آخرین روز نمایشگاه فروش رفته و موفق ترین نمایشگاه سال ۲۰۱۱ لقب گرفته، شاید بسیاری از مخاطبان عام را که داوینچی را با مونالیزا و شام آخر می شناسند، نومید کند.
این نمایشگاه دوره خاصی از فعالیت داوینچی را دربرمی گیرد؛ دوره ای که او در میلان طی دو دهه ۱۴۸۰ و ۱۴۹۰ زندگی و برای فرمانروای شهر، لودویکو ماریا اسفورزا کار می کرد و در واقع در این دوران بود که به عنوان هنرمند و یک چهره اجتماعی تثبیت شد.
هر چند کار داوینچی در این دوران در اوج است (نقاشی دیواری شام آخر هم در همین زمان خلق شد؛ که البته نوجویی های داوینچی باعث شد که شیوه تازه ای را برای ثبت رنگ ها بر روی دیوار در پیش بگیرد که نتیجه اش از بین رفتن نقاشی اولیه در ظرف تنها بیست سال بود)، اما آثار چندانی از این دوران باقی نمانده است.
در نتیجه نمایشگاه بر خلاف تصور چندان بزرگ نیست و چند نقاشی معروف داوینچی را دربرمی گیرد که در کنار طراحی های او برای بخش های مختلف این نقاشی ها و چندین تابلو از شاگردان و دستیاران او قرار گرفته اند.
با این حال این نمایشگاه در مجموع با ارائه بیش از شصت اثر کوچک و بزرگ داوینچی، بزرگ ترین نمایشگاهی است که تاکنون از معدود آثار باقیمانده این نقاش برپا شده و بسیاری از آثار امانت گرفته شده از موزه لوور تا واتیکان و موزه متروپولیتن و کلکسیون های شخصی، برای اولین بار در بریتانیا به نمایش در می آیند و تقریباً تمام آثار باقیمانده داوینچی طی مدت اقامت در میلان را در برمی گیرند.
داوینچی نابغه ای بود که در حیطه های مختلف فعالیت داشت. او علاوه بر نقاشی - که گاه روزها ادامه می داد و حتی گفته شده که خوردن و آشامیدن را هم فراموش می کرد- مخترع و مبتکر و دانشمند هم بود، تا آنجا که رویای پرواز داشت و نتیجه آزمایش اختراعش، شکستن پاهایش بود!
بلندپروازی های نقاش
در بریتانیا پیشتر نمایشگاه های مختلفی درباره داوینچی به عنوان مخترع، دانشمند یا طراح برگزار شده، اما شاید این اولین نمایشگاهی است که به بلندپروازی های داوینچی به عنوان نقاش می پردازد.
اما همین چند نقاشی باقیمانده حکایت از نقاشی دارند که بسیار جلوتر از زمان خود حرکت می کرد. با آن که شکل گیری و حرکت نقاشی مدرن را به قرن ها پس از داوینچی نسبت می دهند، اما نوع نگاه و تصویری که او در برخی از پرتره هایش به نمایش می گذارد، به شکلی مدرن و جلوتر از زمان خود به نظر می رسد.
برای مثال شاهکارش در این مجموعه، «خانمی با قاقم» که پرتره ای است از سسیلیا گالرانی، معشوقه شانزده ساله فرماندار میلان، با زاویه نگاهی غریب زیبایی شگفت انگیزی را با مخاطبش قسمت می کند؛ زیبایی ای که در باور داوینچی «در واقعیت توسط زمان از بین می برد، اما در نقاشی برای همیشه ثبت می شود.»
شاید نقطه عطف این نمایشگاه رو در رو قرار دادن دو نقاشی از داوینچی با یک عنوان و یک شکل است که در سال های مختلف خلق شده اند
در طول دوره رنسانس، ایتالیا زیبایی و عشق مهمترین تم نقاشان پرتره بود و آنها با افزودن طبع کمال گرای خود، از عیب ها چشم پوشی می کردند و شکلی بی عیب و نقص از زیبایی زنان ارائه می کردند. داوینچی هم بر این اساس نقاشی های مختلفی خلق کرد که در این نمایشگاه دیده می شوند، اما نکته بارز آنها زاویه دید هنرمندی است که با کمال گرایی خود زیبایی ای الهی را با حس های درونی زن می آمیزد.
برای مثال حالات چهره سسیلیا، روح و روان شخص را با مخاطبش در میان می گذارد و در واقع رویکردی روانشناسانه دارد.
داوینچی مغز و بدن را در ارتباط مستقیم می دانست و اولین طرح او در این نمایشگاه بر ویژگی ها و کارکردهای مغز انسان تاکید دارد. در اتاق های بعدی با فیگورهای او روبرو می شویم که در ادامه به عنوان رابطی با مغز و روح عیان می شوند. در واقع داوینچی به عنوان نقاش، دیگر وجوه عالمانه خود را هم به فراموشی نمی سپرد و مطالعات و تحقیقات خود را درباره آناتومی انسان در نقاشی هایش دخیل می کرد.
به همین دلیل طرح های هوشیارانه او از مثلاً دست های سسیلیا نشان از باور او برای ثبت واقعیت از دیدگاه خودش دارد؛ نقاشی که عقیده داشت «به رغم سه بعدی بودن مجسمه، نقاشی می تواند واقعی تر از آن باشد.»
اما شاید نقطه عطف این نمایشگاه رو در رو قرار دادن دو نقاشی از داوینچی با یک عنوان و یک شکل است که در سال های مختلف خلق شده اند و تفاوت های دید و نگاه او بر حسب سن و سالش را به نمایش می گذارند: «باکره صخره ها» که نسخه اول متعلق به موزه لوور پاریس و نسخه دوم جزو اموال نشنال گالری لندن است.
داوینچی تابلو دوم را سال ها بعد کشید، اما آن را به اتمام نرساند و در واقع چند سال بعدتر دوباره به آن بازگشت و سرانجام نسخه دوم بین سال های ۱۵۰۶ تا ۱۵۰۸ یعنی بیست و پنج سال پس از نسخه اول به پایان رسید و دستمزد داوینچی هم در این زمان پرداخت شد.
مهمترین تفاوت این دو تابلو را باید در این نکته جست و جو کرد: نقاشی که در یک تابلو قدرت خود را در ثبت طبیعت (منظره پشت مریم) به نمایش می گذارد و در تابلوی دیگر خلاقیت خود را در شکل طبیعت دخیل می کند و چهره دیگری از آن را با مخاطب قسمت می کند.