واردات مجدد بنزین در ایران، نشانه چیست؟

واردات مجدد بنزین در ایران، نشانه چیست؟

انفجار در پالایشگاه آبادان در حضور محمود احمدی نژاد صورت گرفت

اکبر امید

روزنامه نگار

وزارت نفت ایران گفته های نمایندگان مجلس این کشور را تایید کرده است که در پی بروز "برخی از مشکلات" ایران واردات بنزین را بار دیگر از سر می گیرد.

این گفته کوتاه بیش از هر چیز احتمال عدم دستیابی به یکی از اهداف مهم طرح هدفمند کردن یارانه های دولت محمود احمدی نژاد، یعنی کاهش مصرف بنزین را نشان می دهد.

دیگر آنکه ناکامی افزایش ظرفیت تولید بنزین، پس از انقلاب بهمن سال ۱۳۵۷را یادآوری می کند و احتمالا از جدی گرفته شدن آثار مخرب بنزین ساخت ایران بر سلامت شهروندان این کشور خبر می دهد.

یارانه نقدی بدون کاهش مصرف بنزین

دولت بنا داشت تا با افزایش قیمت انرژی و سوخت از جمله بنزین در چارچوب قانون هدفمندی یارانه ها، میزان مصرف این کالا را کاهش دهد.

واردات بنزین در سال های اخیر از مرز ۷ میلیارد دلار در سال گذشته و بنزین به یکی از مهمترین اقلام وارداتی ایران تبدیل شد. غیر از هزینه ارزی که بابت واردات بنزین به دولت تحمیل می شد، دولت حجم قابل توجهی منابع مالی نیز به صورت یارانه برای مصرف آن اختصاص می داد.

به این ترتیب ایران به بزرگترین پرداخت کننده یارانه بنزین در جهان تبدیل شد و میزان آن تا سال ۱۳۸۸ (یک سال پیش از آغاز قانون هدفمند کردن یارانه ها) مطابق آمار اعلام شده بانک جهانی، معادل ۳۸ درصد کل بودجه سالانه ایران بود.

همچنین مجموع یارانه سوخت در بودجه عمومی، دوبرابر بودجه عمرانی کل کشور بوده است.

پرداخت یارانه مستقیم سوخت باعث شد تا شهروندان ایرانی در مصرف آن در جهان رقم اول را به خود اختصاص دهند و ۵ برابر میانگین جهان در ایران مصرف شود.

در سال ۲۰۰۷ ایران که سهم آن از جمعیت جهان یک درصد است، ۹ درصد سوخت جهان را مصرف کرد.

فشار ناشی از هزینه بالای واردات بنزین و نیز فشار بودجه ای یارانه آن سبب شد تا دولت برای مصرف این کالا سهمیه تعیین و مقدمات طرح حذف یارانه غیرمستقیم را فراهم کند.

اما سهمیه بندی بنزین و پس از آن اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها اثر اندکی بر مصرف این کالای آلاینده داشت.

بنابر گزارش رسمی وزارت اقتصاد در شش ماه اول اجرای این قانون به رغم چند برابر شدن قیمت، مصرف بنزین نسبت به مدت مشابه سال قبل فقط ۸۵۰ میلیون لیتر کاهش یافت.

به عبارت دیگر اجرای قانون هدفمندی یارانه ها به رغم آنکه باعث افزایش بالای قیمت در برخی کالاها و خدمات شده و همچنین هزینه استفاده از انرژی را چه برای صنعت و چه برای خانوار چندین برابر کرده، مصرف بنزین را نتوانسته کاهش دهد به نحوی که دولت برای پاسخ به تقاضای آن دوباره مجبور به خرید آن از خارج است.

غیر از دستیابی به هدف کاهش مصرف سوخت از جمله بنزین، دولت اکنون فشار بودجه ای بیشتری را تحمل می کند زیرا تعهد کرده تا پایان سال ۴۰هزارمیلیارد تومان یارانه نقدی به مردم بپردازد و منابع لازم در این خصوص را در اختیار ندارد.

بنابراین به نظر می رسد انتظار دولت در خصوص کاهش مصرف بنزین و نیز کاهش بار مالی یارانه ها، به رغم تحمیل شرایط ویژه به اقتصاد ایران، تا کنون محقق نشده است. البته ممکن است شش ماه برای دیدن اثرپذیری تقاضا از قیمت، زمان کافی برای ارزیابی کامل این مساله نباشد.

ناکارایی در توسعه کمی پالایشگاه ها

دولت ایران طی سالیان گذشته مطالعات اجتماعی و نظرسنجی هایی در زمینه یارانه بنزین انجام داده است.

یکی از نتایج جالب این نظرسنجی ها این بود که افکار عمومی در ایران بر این باور است که چون در ایران نفت به وفور وجود دارد، پس بنزین باید ارزان باشد.

یعنی توقع جامعه ایرانی این است که چون نفت مکفی در اختیار دارند، باید به فرآورده های نفتی نیز از جمله بنزین به طور متفاوتی از سایر جوامع در دسترس آنها باشد.

حتی اگر این باور عمومی به طور کامل درست نباشد، ولی می توان انتظار داشت که دست کم ایران با این مزیت نسبی، در بازار جهانی فراورده های نفتی شرایطی شبیه به جایگاهش در بازار نفت داشته باشد.

 

پالایشگاه نفت آبادان قدیمی ترین پالایشگاه این کشور است

درحالی که به طور کامل شرایط برعکس است، ایران نه تنها صادرکننده مهمی در حوزه فرآورده های نفتی نیست، بلکه یک واردکننده بزرگ بنزین و گازوییل نیز هست.

به رغم آنکه ایران نفت به عنوان ماده اولیه تولید بنزین را در اختیار دارد، این امکان که در پالایشگاه ها فرآوری شود و با ارزش افزوده بیشتر محصولاتی چون بنزین صادر کند را ندارد.

علت این موضوع غیر از مسائل مربوط به قیمت یارانه ای و تبع آن میزان بالای مصرف که بالاتر به آن پرداخته شد، به نبود پالایشگاه کافی در ایران برمیگردد.

صنایع پالایشی ایران بسیار قدیمی و از نظر کمی ظرفیت تولید مناسبی ندارند. تمام دولتهای پس از انقلاب تلاش کردند که حداقل به اندازه یک پنجم دوره شاه به ظرفیت پالایشگاهی ایران بیافزایند ولی همانطور که در جدول قابل مشاهده است در این زمینه موفق نبوده اند.

در حال حاضر ۹ پالایشگاه در ایران وجود دارد که هفت مورد آن بیش از انقلاب سال ۵۷ به بهره برداری رسیده است.

جمعیت ایران پیش از انقلاب کمتر از نصف میزان فعلی آن و تعداد خودروهای بنزین سوز نیز به مراتب از حال حاضر کمتر بود، بنابراین در آن دوره نه تنها نیاز داخلی برای بنزین تامین می شد بلکه فرصت صادراتی نیز مهیا بود، اما در حال حاضر با افزایش جمعیت و بالا رفتن سرانه استفاده از خودروی شخصی، ایران یکی از نیازمندان بنزین و یکی از وارکنندگان این کالا در جهان است.

تهدید سلامت شهروندان با بنزین های بی کیفیت

اما جدا از فرصت صادراتی که دیگر وجود ندارد، تجهیزات فرسوده، یک مشکل دیگر پالایشگاههای ایران است.

دولت های پس از انقلاب نه تنها در ساخت پالایشگاه جدید تجربه موفقی نداشتند بلکه در بهسازی پالایشگاه های موجود نیز عملکرد مناسبی از خود به جا نگذاشته اند.

فرسودگی پالایشگاه ها باعث شده است که کیفیت بنزین تولید ایران کاهش یابد و رعایت استانداردهای جدید بین المللی در مورد محصولات ایران بی معنا باشد.

عدد اکتان پایین بنزین ایرانی و نیز میزان بسیار بالای آلاینده هایی مانند بنزن سبب شد تا صدای اعتراض مسئولان زیست محیطی و بهداشتی در سطح رسانه های عمومی بلند شود به نحوی که مقام های وزارت بهداشت بخش عمده ای از رشد بیماری های قلبی و یا صعب العلاج مانند سرطان خون، ریه و مغز استخوان را به سرب موجود درهوای تهران و دیگر شهرهای بزرگ نسبت داده اند.

برای نمونه آمار رسمی از ثبت مرگ چهار هزار نفر در سال گذشته خورشیدی به دنبال آلودگی هوا حکایت دارد. برآورد کارشناسان مستقل تا چهار برابر این میزان را هم نشان می دهد.

از سوی دیگر مسئولان سازمان محیط زیست نیز از افزایش آلودگی هوا به دلیل کیفیت بنزین تولید به طور علنی انتقاد می کنند.

 

ایران در سال های اخیر به یکی از بزرگترین وارد کنندگان بنزین در جهان بدل شده بود

همچنین اعلام شده که از ابتدای سال جاری حتی در روزهای تعطیلات نوروزی، یک روز هم هوای پاک در تهران وجود نداشته است. به نظر می رسد این مسایل که با امنیت جانی شهروندان در ارتباط است، در از سرگیری واردات بنزین خارجی که کیفیت بهتری دارد موثر بوده است.

سایه سنگین تحریم

شاید یکی از بزرگترین تنگناهایی که تحریم های اقتصادی علیه ایران به وجود آورده است در بهبود کمی و کیفی تولید بنزین و اساسا تامین آن قابل مشاهده باشد.

هر بار که در محافل غربی درباره تنگ تر شدن حلقه تحریم ها علیه ایران صحبت به میان می آید، تحریم فروش بنزین به ایران، یکی از گزینه هایی است که به طور جدی مطرح می شود.

عملی شدن این گزینه در آینده منتفی نیست؛ به دلیل آینکه بنزین مانند مواد غذایی و دارو از اقلام ضروری شهروندان محسوب نمی شود و بکارگیری این تحریم برای اعمال فشار علیه دولت تهران، اتهامی مانند تضعیف مردم عادی را کمتر متوجه کشورهای غربی می کند.

کشورهایی که به دنبال سختگیری بیشتر علیه ایران هستند، دریافته اند که این کشور یک مصرف کننده بزرگ بنزین است و اگر دسترسی شهروندان ایرانی به آن به دلیل فعالیت اتمی حکومت محدود شود باعث ایجاد نارضایتی در جامعه خواهد شد.

جلوگیری از غافلگیری ناشی از این تهدید جدی، یکی از دلایل آغاز پرخطرترین و بزرگترین پروژه اصلاحات اقتصادی، یعنی هدفمند کردن یارانه ها آنهم در اوج بحران سیاسی بعد از انتخابات سال۱۳۸۸ بود.

اما ایران فقط برای واردات بنزین نیست که نیاز به فن آوری غرب دارد بلکه برای بهبود کمی و کیفی در تولید بنزین داخلی هم نیازمند خارج از کشور است.

حادثه ای که در جریان افتتاح طرح توسعه پالایشگاه آبادان توسط آقای احمدی نژاد رخ داد، گویای میزان توانایی ایران برای توسعه پالایشگاه ها بدون مشارکت خارجی است.

تمام ظرفیت مهندسی ایران برای ساخت فاز سوم پالایشگاه آبادان برای تولید بنزین به کار گرفته شد تا به عنوان یک افتخار ملی با حضور رئیس جمهور مورد بهره برداری قرار گیرد ولی آتش سوزی در واحدهای این پالایشگاه و کشته شدن و سوختگی بالای نود درصد چند نفر از پرسنل آن، درباره برنامه ریزی دولتی و توان مهندسی و فن آوری داخلی تردیدهای جدی ایجاد کرد.

اینکه هیچ شرکت صاحب فن آوری حاضر نیست در طرح های توسعه کمی و کیفی پالایشگاه های دولت ایران شرکت کند، چنان محرز شده است که وزارت نفت اعلام کرده حاضر به واگذاری ۷ از ۹ پالایشگاه ایران به بخش خصوصی است.

حتی اگر افراد حقیقی و یا حقوقی خارجی حاضر به خرید آنها باشند، دولت ایران از فروش پالایشگاه ها استقبال می کند تا شاید از این طریق بهبودی حاصل شود.

به هرحال هنوز برنامه دولت ایران برای مقابله با این چالش معلوم نیست و آنچه مشخص است تن دادن دولت به از سرگیری واردات بنزین به میزان روزانه ۱۴ میلیون لیتر است.