ریشه انشعاب در اسلام، موضوع سریال جنجالی

علی امینی نجفی

پژوهشگر مسائل فرهنگی

بی بی سی : با شروع ماه رمضان و آغاز پخش سریالی تاریخی به نام "معاویه و حسن و حسین"، بحث و جدل درباره این سریال در برخی از کشورهای عرب شروع شده است.

این سریال در ۳۰ قسمت تهیه شده است، هر قسمت آن یک ساعت طول می‌کشد و در طول ماه رمضان از بیش از ده کانال ماهواره‌ای عربی پخش می‌شود.

در دل همین دوران پرآشوب بود که به گفته سازندگان این سریال، مذهب شیعه شکل گرفت.

درباره کل این دوران و ارزیابی رویدادهای گوناگون آن، میان پیروان شیعه و اهل تسنن اختلاف نظر جدی وجود دارد.

سریال ماجراهای تاریخی را یکسره از دیدگاه اهل تسنن روایت می‌کند.

نمایش این سریال از آغاز ماه رمضان، با اعتراضات گسترده در کشورهای عرب روبرو بوده و اکنون به ایران نیز رسیده است.

"بزرگترین سریال عربی"

سریال "معاویه و حسن و حسین" با سرمایه مشترک چند کشور عرب حاشیه خلیج فارس توسط کمپانی کویتی "مها" تولید شده است. پخش فیلم را "شرکت تجارتی نور" بر عهده دارد.

فیلمنامه این سریال توسط محمد یساری و محمد حسیان نوشته شده و عبدالباری ابوالخیر، فیلمساز سوری، آن را کارگردانی کرده است.

عده‌ای از بازیگران مشهور سینما و تلویزیون عرب در فیلم شرکت دارند، از جمله رشید عساف که نقش معاویه را ایفا می‌کند. نقش امام حسن و امام حسین توسط دو هنرپیشه اردنی ایفا شده است.

محمد عنیزی، مدیر شرکت فیلم‌سازی "مها"، به کانال الجزیره گفته است که این سریال بیش از هشت میلیون دلار خرج برداشته و تا امروز پرخرج‌ترین پروژه تلویزیونی در جهان عرب به شمار می‌رود.

سریال پس از چند سال تدارکات، سال گذشته در کشورهای سوریه و اردن و لبنان و مغرب و امارات فیلمبرداری شد. گفته می‌شود که چند گریمور ایرانی نیز با این طرح همکاری داشتند.

واقعیت تاریخی و معتقدات دینی

از آغاز آشکار بود که این سریال با درونمایه‌ای چنین حساس و جدل‌انگیز، با واکنش‌های فراوان روبرو خواهد شد.

به همین خاطر سازندگان فیلم بر آن شدند که موافقت مراجع اسلامی را کسب کنند. آنها موفق شدند رضایت و تائید بسیاری از مقامات دینی را در عربستان سعودی و یمن و کویت و بحرین به دست آورند.

افزون بر این، مدیر "شرکت سینمایی مها" که تدوین فیلمنامه و تصویب آن را بر عهده داشته، گفته است که "گروهی کارشناس" در تمام مراحل فیلمبرداری حضور داشته و بر محتوای فیلم نظارت کرده است تا تمام جزئیات هم با اعتقادات دینی و هم با واقعیات تاریخی سازگار باشد.

با وجود این تمهیدات، سریال با موجی از اعتراض، نه تنها در میان شیعیان، روبرو شده است.

از همه مهمتر، در مصر مفتی "الأزهر"، بالاترین مرجع شرعی در جهان اسلام، از آغاز با تولید این سریال مخالفت نشان داد.

علمای "ازهر" از بنیاد با نمایش سیمای بزرگان اسلام در فیلم و تئاتر مخالف هستند. در حالیکه در سریال یادشده، سیمای گروهی از شخصیت‌های اسلامی توسط بازیگران حرفه‌ای "مجسم" شده است، از همه مهمتر سه فرزند امام علی: حسن و حسین و زینب.

در برخی از کشورهای عرب برخی از فقیهان و مفتیان اعتراض کرده‌اند که این سریال بیش از پیش به اختلاف‌ها و دسته‌بندی‌ها در میان فرقه‌های اسلامی دامن می‌زند.

به ویژه در کشورهای عرب، شیعیان از دیدگاه سریال ناخرسند هستند و آن را خلاف معتقدات خود می‌دانند. در کویت سید محمد مهری، از مراجع شیعه، اعلام کرده است که گروهی از وکیلان دادگستری علیه فیلم اعلام جرم خواهند کرد و توقف پخش آن را خواستار خواهند شد.

در ایران نیز چند مرجع شیعه تماشای فیلم را "حرام" دانسته‌اند.

وحدت یا نفاق؟

در برابر این مخالفت‌ها و اعتراض‌ها، بسیاری از مراجع و نهادهای "اهل سنت و جماعت" در عربستان سعودی و اردن و کشورهای دیگر از محتوای فیلم و پیام آن دفاع کرده‌اند.

برخی از مراجع و علما آشکارا گفته‌اند که این سریال در تقابل با "برداشت شیعی" از رویدادهای صدر اسلام تهیه شده است. بعضی از منابع اشاره می‌کنند که این سریال در پاسخ به مجموعه تلویزیونی "مختارنامه" ساخته شده، که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش شد.

سازندگان سریال "معاویه و حسن و حسین" گفته‌اند که هدف آنها نه حمله به باورهای شیعیان، بلکه "بیان حقایق تاریخی برای تقویت اتحاد در میان مسلمانان" بوده است.

برای نمونه فیلم شکل‌گیری "فتنه" علیه عثمان را تصویر می‌کند و نشان می‌دهد که امام علی، و فرزندان او حسن و حسین در دفاع از خلیفه سوم، در برابر کسانی که قصد قتل او را داشتند، تلاش کردند.

در دوران پس از عثمان نیز تأکید می‌شود که امام حسن به سود معاویه از خلافت چشم پوشید، تا مسلمانان دچار تفرقه نشوند و "وحدت و کیان اسلامی" در امان بماند.

در سریال از امام حسن و امام حسین، نوادگان پیامبر اسلام، ستایش شده است. اما معاویه نیز خلیفه‌ای باایمان و پرهیزگار تصویر می‌شود.

نکته گرهی در سریال پیدایش مذهب شیعه است. سازندگان فیلم پیدایش این مذهب را تلویحا حاصل دسیسه‌چینی عبدالله بن سبا، یکی از شخصیت‌های مشکوک صدر اسلام، قلمداد می‌کنند.

به نظر سازندگان سریال، این عبدالله بن سبا و پیروان او بودند که، بر خلاف نیت و خواست علی و فرزندانش، مذهب شیعه را برساختند.

عبدالله بن سبأ که بود؟

برخی از علمای اهل تسنن، به ویژه در میان آیین وهابیت که با شیعه دشمنی کینه‌توزانه دارند، تأسیس تشیع را به فردی مرموز به نام عبدالله بن سبأ نسبت می‌دهند.

گفته می‌شود که ابن سبأ فردی یهودی بود که در حوالی سال سی هجری به اسلام گروید، اما در باطن به کیش خود باقی ماند، و تصمیم گرفت با ایجاد تفرقه در میان مسلمانان، از کیش تازه انتقام بگیرد.

طبق کتاب‌های تاریخی، که منشأ بیشتر آنها "تاریخ طبری" است، عبدالله ابن سبأ از پیروان علی بن ابی‌طالب بود و او را یگانه جانشین برحق پیامبر اسلام می‌دانست.

گفته می‌شود که او در جایگاه امام علی اغراق و "غلو" می‌کرد و به "عصمت" امام معتقد بود. از این رو عبدالله بن سبأ را نخستین "غالی" دانسته‌اند، زیرا بر آن بود که امام علی، پیامبر بعدی و حتی خود خداوند یا تجسمی از اوست. به همین خاطر بود که امام علی به قتل یا سوزاندن او فرمان داد.

همچنین گفته‌اند که عبدالله بن سبأ در ماجرایی که به قتل عثمان، خلیفه سوم، انجامید سخت فعال بود و مردم را به کشتن خلیفه برانگیخت.

پس از قتل ابن سبأ، پیروان او همچنان فعال بودند، در جنگ‌های جمل و صفین نقشی تحریک‌آمیز داشتند، به آتش خصومت دامن می‌زدند تا هر دو طرف تضعیف شوند.

در میان فقیهان و مؤرخان شیعه درباره عبدالله ابن سبا دو عقیده وجود دارد. گروهی بر آنند که او موجودی افسانه‌ای است که هرگز وجود نداشته. به گفته مرتضی عسکری، پژوهشگر شیعه: عبدالله ابن سبأ "سیمایی خرافی است که علما و مؤرخان سنی برای بدنام کردن شیعه و انکار ریشه‌های تاریخی تشیع جعل کردند."

عده‌ای دیگر عقیده دارند که فردی به نام عبدالله بن سبا به راستی وجود داشته، و به دست امام علی نیِز به قتل رسیده است، اما هرگز با تشیع، که توسط فرزندان و یاران امام علی پایه‌گذاری شد، ارتباطی نداشته است.