پیشینه" مطبوعات موسیقى در ایران
پیشینهٔ مطبوعات موسیقى در ایران
اقدام براى انتشار مجلهٔ تخصصى ویژهٔ موسیقى در ابتدا به فرمان دولت و با همت والاترین فرهیختگان آن زمان شکل گرفت. در کشورى که موسیقى سینه به سینه و از طریق حافظهٔ جمعى و انتقال شفاهى استمرار یافته و اهل موسیقى آن کمتر سواد خواندن و نوشتن داشته‌اند، انتشار نوشته و مجله‌اى دربارهٔ موسیقى کارى دشوار بود.
دورهٔ اول (۱۳۳۱-۱۳۱۸)
در سال ۱۳۱۷ ش. چند سال پس از استقرار نهایى ساختار جدید دولت رضاشاهى و اعمال سیاست‌هاى نوین آن در تمام زمینه‌هاى فرهنگی، براى موسیقى نیز تصمیماتى اتخاذ شد. 'رضاشاه' از موسیقى رایج ایرانی، دل خوشى نداشت. اهل موسیقى در آن زمان به دلایل متعددى از جمله ترورهاى سیاسى رجال همچون ترور 'سردار اسعد' و 'تیمور تاش' و عزل 'کلنل وزیری' و مرگ غمبار 'عارف قزوینی' در تبعید و دلایل دیگر که ناشى از فضاى ناامن موجود بود، منفعل و نسبت به امور اجتماعى و سیاسى بى‌اعتنا شده بودند.
با این حال موسیقى رونق داشت. ضبط صفحه ادامه داشت و کنسرت‌هایى در تهران و اصفهان از هنرمندان برجسته، برگزار مى‌شد که فروش فراوان داشت.
هنرمندان موسیقی، اکثراً فاقد تحصیلات متعارف نظى بودند و حتى گاه سواد خواندن و نوشتن نیز نداشتند. در چنین شرایطى که همه مى‌اندیشیدند که موسیقى فنى اجرایى یا عملى است و چیزى براى نوشتن ندارد، انتشار مجله ویژه موسیقى کارى بیهوده بنظر مى‌رسید.
طرح نخستین مجله ویژه موسیقى از طرف یک مرجع قدرتمند دولتى و به دست سرگرد 'غلامحسین مین‌باشیان' نوازنده ویولون و رهبر ارکستر و رئیس اداره موسیقى کشور نوشته شد و جزء مواد بخشنامه مشهور موسیقى کشور به همه ابلاغ گردید. محور این بخشنامه روى اصول و قواعد موسیقى غربى بود. به این ترتیب موسیقى ایرانى رسماً از صحنه‌ها و برنامه‌هاى رسمى دولت حذف و بجاى آن موسیقى کلاسیک اروپایى قرار گرفت. تنها کسى که در این شرایط دربارهٔ موسیقى ایرانی، بطور فعال مطلب مى‌نوشت، 'روح‌الله خالقی' از برجسته‌ترین شاگردان 'علینقى وزیری' بود.
اولین دورهٔ مجله موسیقى مربوط به فروردین و اردیبهشت ۱۳۱۸ ش تا شهریور ۱۳۲۰ ش است. این دوره به سردبیرى 'صادق هدایت' انتشار مى‌یافت. در این مجله، 'پرویز ناتل خانلری' ، 'نیما یوسیج' ، 'عبدالحسین نوشین' ، 'مسعود فرزاد' ، 'عبدالباسط مشکین خامه' ، 'على‌اصغر سروش' ، 'محمد ضیاء هشترودی' و 'غلامحسین مین‌باشیان' همکارى داشتند.
سرپرستى مجله موسیقى را بعد از شهریور ۱۳۲۰ و تغییرات سیاسى در کشور، 'خالقی' به عهده گرفت. سردبیر آن 'سید محمد محیط طباطبایی' شد و بیشتر حجم این مجله به موسیقى ایرانى اختصاص یافت.
پس از پایان یافتن دورهٔ حاکمیت گروه 'وزیری' و 'خالقی' بر صحنه‌هاى رسمى و دولتى موسیقى کشور، از سال ۱۳۲۵، این دوره از مجله موسیقى نیز به تعویق و تعطیل افتاد. بنظر مى‌رسد انتشار این مجله تا حدود سال ۱۳۲۳ ش ادامه داشته و سپس تعطیل شده است.
در فروردین ۱۳۲۵، 'لطف‌الله مفخم پایان' با همکارى 'روح‌الله خلاقی' و کمک‌هاى افراد دیگر، نشریهٔ چنگ را تأسس کرد. چنگ نخستین نشریهٔ موسیقى بود که بى‌نیاز از بودجه دولتى منتشر مى‌شد.
کسانى چون 'منوچهر محمودی' ، 'استاد موسى معروفی' ، 'روح‌الله خالقی' ، 'ابوالحسن صبا' ، 'مهدى برکشلی' ، 'حسین صبا' و 'حسینعلى ملاح' ، نوشته‌هاى خود را در این مجله چاپ مى‌کردند. این نشریه که بصورت فصلنامه بود، بیش از چهار شماره دوام نیافت.
از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸ هیچ نشریه‌اى خاص موسیقى انتشار نیافت و موسیقى در وضع بدى قرار داشت. در چنین شرایطی، حدود سال ۱۳۲۸ ش (اوایل شروع دولت دکتر مصدق) دومین دوره مجله موسیقى انتشار یافت. در این دوره کوتاه حدوداً یکساله، بیشتر مطالب از موسیقى غربى و سهم کمترى به موسیقى ایرانى اختصاص داشت.
دو سال بعد نشریهٔ 'زنگ' که ویژهٔ موسیقى بود به همت 'حسینعلى ملاح' و همسر فرهیخته‌اش 'بدر آفاق وزیری' ، با چاپ دستى و تیراژ کم منتشر شد، و تا سیزده شماره ادامه یافت. اولین شمارهٔ آن در فروردین ۱۳۳۱ و آخرین آن مرداد و شهریور همان سال منتشر شد. در هیچیک از آرشیوهاى کشور، حتى یک شماره از آن موجود نیست. در نشریهٔ زنگ، مقالاتى بیشتر تألیف بودند تا ترجمه.
بیشتر موسیقدان‌هاى آنروز هیچ‌گونه الفتى با قلم و کاغذ و نوشتن و خواندن و حتى ضبط اصوات نداشتند و گنجینهٔ اطلاعات کهن و گرانبهایشان که بطور شفاهى با آنها حمل مى‌شد،ٰ با مرگشان از بین رفت. و اقلیت نویسنده بیشتر کم‌نویس یا دیرنویس بودند و مدارک حقیقى از این رابطه اندک است.
دورهٔ دوم (۱۳۵۵-۱۳۳۱)
نشریهٔ کثیرالانتشار و دائم‌الانتشار 'مجلهٔ موزیک ایران' در سال ۱۳۳۱ در تهران منتشر شد. این مجله به مدیریت و صاحب امتیازى 'بهمن هیربد' در خرداد ماه ۱۳۳۱ به چاپ رسید و بعد از مدتى بعنوان مجله موزیک مشهور شد. در سال‌هاى اولیهٔ انتشار موسیقى ایرانى را محور کار خود قرار داده بود ولى از موسیقى کلاسیک و معرفى موسیقى‌دان‌هاى اروپا نیز مطالب پراکنده‌اى داشت. این نشریه در زمان خود نشریهٔ پربارى بود و در سطح بالایى قرار داشت.
در یک دوره چندین ساله تعداد قابل توجهى نت و کلام از بهترین آهنگ‌هاى ایرانى ساخته کسانى چون 'صبا' ، 'محجوبی' ، 'خالقی' ، 'وزیری' و ... در این مجله درج شد. همینطور آثارى از 'خالدی' ، 'وفادار' ، 'تجویدی' ، 'بدیعی' ، 'خرم' ، 'یاحقی' ، 'نگهبان' و ... .
از نویسندگان این مجله مى‌توان 'ساسان سپنتا' ، 'داریوش صفوت' ، 'محمود خوشنام' ، 'على‌محمد رشیدی' ، 'فرخ شادان' ، 'بهرام بیضایی' ، 'سیروس کرمانج' ، 'على خاورى‌نژاد' ، 'حسین دهلوی' ، 'هرمز فرهت' ، 'ایرج وامقی' ، 'امیراشرف آریان‌پور' و 'پرویز منصوری' را نام برد.
سال ۱۳۳۵ دو نشریهٔ مجله موسیقى (ارگان اداره هنرهاى زیباى کشور) و مجلهٔ رادیو تهران نیز انتشار یافتند.
'روح‌الله خالقی' ، 'حسینعلى ملاح' ، 'مهدى برکشلی' ، 'مهدى فروغ' ، 'پرویز منصوری' ، 'زاون هاکوپیان' ، 'هرمز فرهت' و 'فرهاد فخرالدینی' و بسیارى دیگر با مجلهٔ موسیقى همکارى داشتند و با مقالات خود این مجله را پر بار کردند. دورهٔ سوم این مجله پربارترین دورهٔ نشریهٔ تخصصى موسیقیایى در تاریخ مطبوعات ایران است.
مجلهٔ رادیو تهران، حول محور سیاست‌هاى دولت و اشاعهٔ موسیقى روز حرکت مى‌کرد. 'شاه‌حسینی' ، 'روح‌الله خالقی' ، 'حسینعلى ملاح' و بسیارى دیگر در این نشریه مطالب متنوعى داشتند. همچنین سخنرانى‌هاى بسیارى از بزرگان موسیقى که در رادیو انجام شده بود، در این مجله چاپ مى‌شد. این مجله از سال‌هاى ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ دیگر چاپ نشد.
در این دوران، مجله‌هاى دیگرى از قبیل 'پیام نوین' ، 'رودکی' ، 'تماشا' ، 'هنر و مردم' و ... گهگاه مطالب پربارى دربارهٔ موسیقى منتشر مى‌کردند. اما هیچیک جاى خالى نشریهٔ ویژهٔ موسیقى را پر نمى‌کرد
بعد از انقلاب اسلامى
مجله‌هاى مهم موسیقى به دلیل وقوع انقلاب به تعطیلى کشانده شدند. تا سال ۱۳۶۰ کسى جرأت پرداختن به موسیقى را نداشت. هجوم برخى ناصر افراطى به مراکز موسیقى و آرشیوهاى وزارت فرهنگ و هنر و هنرستان‌ها و کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان و تخریب آثار فرهنگى و کتاب سوزان و نوار سوزان و شکستن صفحه‌ها، موجب شد بسیارى از آثار ارزشمند از بین برود و به حریم خصوصى موسیقى‌دان‌ها و تعیین و یقین و تعدى صورت گیرد و آنها را دچار یأس و اندوه سازد.
این روند ۸ تا ۱۰ سال طول کشید. پس از حرکت‌هاى مفیدى که نهایتاً به صدور فتواى تاریخى امام در باب موسیقى در زمستان ۶۷ انجامید و حساب موسیقى‌دانان از مطرب‌ها جدا شد.
بهرحال در اوایل انقلاب تنها چند حرکت کوچک و پراکنده صورت گرفت و جز این در زمینهٔ مطبوعات موسیقى حرکت مستمر و جدى صورت نگرفت. پس از صدور فتواى تاریخى امام در زمستان ۱۳۶۷ ش، اولین نشریه رسمى موسیقى در سال‌هاى بعد از انقلاب توسط مرکز سرود و آهنگ‌هاى انقلابى در پاییز ۶۷ منتشر شد و پیش از آن در جشنوارهٔ فجر سال ۶۶ سه شماره آگاهى‌نامهٔ موسیقى توسط این ارگان چاپ شده بود.
فصلنامهٔ آهنگ در پاییز ۶۷ منتشر شد و سردبیرى آن را 'عباس معروفی' و 'عبدالحّى شماسّی' عهده داشتد که هر دو نویسنده بودند و رشتهٔ تخصصى آنها ربطى به موسیقى نداشت. این مجله از سال ۱۳۷۱ دیگر منتشر نشد.
در سال ۶۸ چهار شماره بولتن جشنواره فجر تهیه و چاپ شد. در جشنواره‌هاى فجر سال ۱۳۷۱ و ۱۳۷۲ نیز بولتن‌هایى چاپ شد که پخش عام نداشت. در سال ۱۳۷۳ روزنامه همشهرى چندین شماره با را بطور مفصل به موسیقى اختصاص داد و یادگارى ارزشمند در تاریخ معاصر موسیقى بجا نهاد.
دز همین سال پنج یا شش بولتن با عنوان آواز به مناسبت گردهمایى سراسرى آیینه و آواز در تالار اندیشه، انتشار یافت که پخش عام نداشت.
در سال‌هاى بعد در نبود نشریه موسیقی، نشریاتى چون 'آدینه' ، 'دنیاى سخن' ، 'فصلنامه هنر' ، 'کیهان فرهنگی' ، 'اطلاعات' ، 'اطلاعات هفتگی' ، 'تکاپو' ، 'کلک' ، 'سوره' ، 'همشهری' ، 'ایران' ، و از همه مهم‌تر 'ادستان' ، هر یک سهمى در اشاعهٔ موسیقى بطور مکتوب را برعهده داشتند.
انتشارات مؤسسه فرهنگى و هنرى 'ماهور' از این دوران تا بحال سعى داشته، جاى خالى یک نشریه موسیقى را پرکند.
'حسین دهلوی' ، 'حسین علیزاده' ، 'خسرو جعفرزاده' ، 'محمد افتخاری' ، 'على تجویدی' ، 'ساسان سپنتا' و 'على محمد رشیدی' در 'کتاب ماهور' مقاله داشته‌اند. 'کتاب ماهور' از سال ۱۳۷۳ دیگر نشر نیافت و از سال ۱۳۷۸، فصلنامهٔ موسیقى ماهور جاى آن را گرفت. این نشریه در بهترین حد ممکن، با مخاطبان در سطح بالایى ارتباط برقرار کرده است و از نظر کیفیت مطالب و محتوا و آراستگى صفحات، در حد مطلوبى قرار دارد.
در سال‌هاى ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ نشریهٔ موسیقیایى آوا، توسط 'محمدرضا شجریان' ، خوانندهٔ نامى معاصر، با نظارت 'م.ج سعیدی' در آلمان چاپ مى‌شد.
اولین شمارهٔ 'نامه شیدا' در سال ۱۳۶۷ در آمریکا منتشر شد. انتشار اولین مجله موسیقى ایرانى در خارج از کشور، کار 'محمدرضا لطفی' بود. شماره‌هاى بعدى 'نامه شیدا' در فاصلهٔ بهار ۱۳۶۸ تا تابستان ۱۳۶۹ منتشر شد و دیگر ادامه نیافت. لطفى ادامهٔ کار خویش را با انتشار کتاب سال 'شیدا' از سر گرفت. این کتاب چند بار تجدید چاپ شد و جلد سوم آن در سال ۱۳۷۸ بچاپ رسید.
در سال ۱۳۷۶، نخستین شمارهٔ فصلنامهٔ 'مقام' ، نشریهٔ موسیقیایى متعلق به جوزه هنى سازمان تبلیغات اسلامى انتشار یافت.
آخرین نشریهٔ موسیقى به صاحب امتیازى و سردبیرى 'مهدى ستایشگر' بنام 'هنر موسیقی' در سال ۷۷ چاپ و منتشر شد. این نشریه مخاطبان عام‌تر و بیشترى را مدنظر داشته است. مباحث آن بیشتر به موسیقى ایرانى اختصاص دارد و به موسیقى جهانى نیز نظر دارد. در هر شماره نت یکى از قطعات معروف موسیقى ایرانى چاپ شده است.