بازنشستگی در سن ۲۶ سالگی : گپی با پریسا از گذشته و حال

در ۱۵ سال گذشته نیز شنیدن آزادنه صدای پریسا  و پریساها همچنان در ایران ممنوع بوده است. ولی پریسا در  کنار آموزش آواز به زنان در خانه‌ی خویش، کنسرت‌های متعددی در خارج از کشور برگزار کرده و آلبوم‌هایی نیز انتشار داده تا شور و لذت علاقه‌مندان به صدایش سیراب شود.

******

دویچه‏وله: خانم پریسا، می‏خواستم برگردیم به قدیم قدما؛ لطفاً بگویید اصلاً چی شد که شما سراغ خوانندگی رفتید؟

خیلی سخت است؛ دیگر خیلی قدیمی شده! معمولاً همه‏ی خواننده‏ها می‏گویند از بچگی می‏خوانده‏اند، من هم همین‏طور. کسی که صدا دارد و این هدیه‏ی الهی به او داده شده است، طبیعتاً از بچگی متوجه می‏شود و می‏خواند. صدا در خانواده‏ی ما، از طرف خانواده‏ی پدرم، موروثی هم بود. معمولا در مدرسه می‏خواندم. همه متوجه شده بودند که من صدا دارم و در جشن‏ها از صدای‏ام استفاده می‏کردند. همین‏طور ادامه پیدا کرد تا این‏که فکر می‏کنم در ۱۶ سالگی بود که در مسابقات هنری مدارس شرکت کردم. ابتدا در تهران و بعد در ایران اول شدم. همان‏جا با استادم، مرحوم محمود کریمی، آشنا شدم و بعد با تشویق‏های ایشان، به صورت جدی آموزش موسیقی را شروع کردم.

گاهی پیش می‏آید که پدر و مادرها، به‏خصوص وقتی موسیقی سنتی را دوست دارند، بچه‏ها را هم مجبور می‏کنند سازی یاد بگیرند و یا سراغ آواز بروند. شما واقعاً خوانندگی را دوست داشتید یا شما را هم مجبور کردند؟

نه… اصلاً. این کاملاً یک چیز ذوقی بود و دوست داشتم. از نوع موسیقی‏ای هم که همان موقع انتخاب می‏کردم، پیدا بود بعدها چه مسیری را خواهم رفت. یعنی از نوع خواندن خواننده‏های آوازخوان آن موقع تقلید می‏کردم و همان‏ها را هم در تئاتر مدرسه و یا در کنسرت‏ها اجرا می‏کردم. کاملاً هم دوست داشتم و هیچ اجباری در کار نبود.

چطور شد که این سبک را انتخاب کردید؟ چون حتماً آن زمان سبک‏های دیگری هم بوده‏اند.

بله همیشه در کنار موسیقی اصیل، انواع و اقسام موسیقی‏های دیگر هم وجود دارند و بستگی به روح و روان آن فرد دارد که چه نوع موسیقی‏ای را دوست دارد و راضی‏اش می‏کند. من از همان موقع هم این سبک موسیقی را تقلید می‏کردم. این یک کشش روحی بود که بعدها دلیل آن را فهمیدم.

دلیل آن چه بود؟

این نوع موسیقی، موسیقی‏ای است که بسیار عمیق است و به‏نظر من، کسانی به سمت آن می‏روند که خودشان هم روحاً درون‏گرا هستند و خیلی دنبال چیزهای سطحی نیستند. یعنی موسیقی‏ای که صرفاً هدف‏اش تفریح و لذت دادن به دیگران باشد. البته آن هم در جای خود قابل احترام است، ولی به کاراکتر آدم‏ها برمی‏گردد که چه نوع موسیقی‏ای را انتخاب کنند.

اولین باری که رفتید روی سن، کی بود؟ یادتان می‏آید؟

خیلی قدیمی است. یادم نیست واقعاً. ولی فکر می‏کنم مربوط به سال‏هایی می‏شود که مدرسه می‏رفتم. یعنی در دوره‏ی دبیرستان، در جشن‏های مدرسه، مرتب هم کار تئاتری می‏کردم و هم در همان تئاتر نقشی به من واگذار می‏شد که حتماً بزنم زیر آواز.

چه زمانی وارد ارکستر فرهنگ و هنر شدید؟

دوران آموزش موسیقی من دو سال بیشتر طول نکشیده بود که استادم، مرحوم کریمی، مرا به فرهنگ و هنر بردند و گفتند که ایشان می‏تواند الان کار حرفه‏ای را شروع کند و استعداد و خلاقیت‏های لازم در او دیده می‏شود. ۱۹ سال‏ام بود که کار حرفه‏ای را به صورت رسمی، از فرهنگ و هنر شروع کردم. پنج سال در فرهنگ و هنر بودم. ابتدا با تصنیف‏خوانی شروع کردم. بعد به‏تدریج آوازها را هم خودم می‏خواندم. تا بعد که با "مرکز حفظ و اشاعه‏ی موسیقی ایرانی" آشنا شدم و از آن به بعد دیگر، سبک و راه و روش موسیقی‏ام به‏کلی تغییر کرد.

چهار پنج سال آن‏جا بودید که بعد انقلاب شد. همین‏طور است؟

بله؛ تمام دوره‏ی کار هنری من به ۹ سال هم نکشید. پنج سال آن در فرهنگ و هنر بودم که تازه دوران تجربه‏ی کاری، روی صحنه رفتن و با ساز و ارکستر کار کردن بود. بعد هم که وارد مرکز حفظ و اشاعه شدم و ردیف‏خوانی را به صورت جدی شروع کردم، چهار سال بیشتر طول نکشید.

آیا هیچ‏وقت تأسف خوردید که دوران اوج شما این‏قدر کوتاه بود؟

طبیعی است! فکر نمی‏کنم برای انسان به راحتی قابل هضم باشد که آن‏چه را دوست دارد و عاشق آن است و از بچگی با آن محشور بوده، با آن زندگی و کار کرده است، برای‏اش وقت گذاشته و علم‏اش را یاد گرفته، به کنار بگذارد. من در سال ۵۷، وقتی از نظر هنری بازنشسته شدم، ۲۶ سال بیشتر نداشتم و از نظر خودم هنوز در موسیقی کاری نکرده بودم. برای من دوران تجربه و در حقیقت نوجوانی -حتی جوانی هم نه- در موسیقی بود. هنوز باید خیلی اتفاق‏ها می‏افتاد. ولی خُب خدا نخواست و مسیر زندگی‏ام باز به نوع دیگری تغییر کرد.

بعد از انقلاب مسیر زندگی‏تان به چه سمتی رفت؟

تقریباً همه می‏دانند مملکت از نظر موسیقایی به چه سمت و سویی رفت. دو سه سال که موسیقی به‏کلی تحریم بود. بعد از آن هم صدای خانم‏ها تحریم شد. طبیعتاً من دیگر هیچ نوع کار موسیقی‏ای نمی‏توانستم انجام بدهم و چون به فرهنگ‏ام، به کشورم و به سنت‏های‏اش علاقه‏مند بودم و احترام خاصی برای آن قائل بودم، دوست نداشتم از مملکت خارج بشوم و مهاجرت کنم. برای این‏که دیدم بستر مناسب این موسیقی، به‏هرحال مملکت خودمان است. ماندم و خانه‏داری کردم، بچه‏داری کردم، آشپزی کردم… در ظاهر البته؛ از نظر فکری و درونی هم طور دیگری حرکت کردم. به مطالعه و تحقیق در زمینه‏ی اشعار و ادبیات عرفانی این موسیقی و فسلفه‏ای که پشت این موسیقی هست، پرداختم. ولی از نظر ظاهری دیگر نه امکان کار موسیقایی وجود داشت و نه انگیزه‏ای بود. هیچ‏کاری نکردم. شاید به جرأت بتوانم بگویم که ۱۶-۱۷ سال حتی برای خودم هم نمی‏خواندم. حدود ده دوازده سال است که مجدداً کار موسیقی را شروع کرده‏ام.

ولی حقیقتا قابل باور نیست که حتی برای خودتان هم نخوانده‏اید؟

همه‏ی آدم‏ها، موسیقی‏دان هم که نباشند، برای خودشان زمزمه می‏کنند. ولی از نظر این‏که ارزش کار موسیقایی به آن بدهید که کاری کرده باشید، نه… به هیچ‏وجه کاری انجام نشد.

شاگرد چطور؟ شاگردانی هم دارید؟

الان که کار اصلی‏ام تدریس است. البته تدریس به صورت غیررسمی. یعنی در مؤسسه و دانشگاهی نیست، در منزل خودم. خانم‏های علاقه‏مند بسیار زیادند. با این‏که امکان خواندن وجود ندارد، ولی شوق و ذوق و انگیزه در خانم‏ها بسیار زیاد است و خوشبختانه تعداد زیادی از خانم‏ها با ردیف موسیقی ایرانی آشنا شده‏اند و امیدواریم که زمانی بتوانند اجرایی داشته باشند و هنرشان را به‏شکلی نشان بدهند.

الان در ایران، خواننده‏ی زن نمی‏تواند تنها روی سن و با ارکستری که مردها در آن می‏نوازند بخواند. فقط می‏تواند هم‏خوانی کند. آیا این یکی از دلایلی است که ما کلاً خواننده‏ی زن کم داریم؟

تا پیش از انقلاب، اگر آن مسیر ادامه پیدا می‏کرد، مسلماً می‏توانستیم خواننده‏های خیلی خوبی در زمینه‏ی موسیقی سنتی داشته باشیم. ولی متوقف شد و وقتی ۳۰ سال قرار نیست صدای زن شنیده شود، شما چگونه می‏توانید خواننده‏ تربیت کنید. کسانی هم که دارند به‏خاطر میل شخصی‏شان آموزش می‏بینند، هیچ‏جوری امکان این‏که خود را نشان بدهند را ندارند. در حالی که اگر مانند زمان ما امکانات فراهم می‏بود و یا سازمانی مانند مرکز حفظ و اشاعه‏ی موسیقی وجود داشت که از این نوع موسیقی اصیل حمایت می‏کرد و سرمایه‏گذار‏ی می‏کردند که جوان‏ها را برای این نوع موسیقی تربیت کنند و وارد موسیقی تفریحی و مطربی نشوند، مسلماً می‏توانستیم خواننده‏های خیلی زیادی داشته باشیم. ولی در این دوران، ما چنین سازمانی و چنین حمایتی نداریم. به‏خصوص برای خانم‏ها که اصلاً چنین امکانی وجود ندارد. آقایان به‏هرحال به ترتیبی یکه‏تاز میدان بوده‏اند و تا این لحظه هم هستند. این دیگر بستگی به مسائل سیاسی دارند.

البته خواننده‏های زن می‏توانند برای خانم‏ها برنامه بگذارند. ولی می‏دانم که شما پس از انقلاب، هیچ‏وقت در ایران برنامه نداشته‏اید.

هیچ‏وقت… البته همیشه تقاضا بوده و دعوت‏هایی هم شده است. اما اصولاً چون به این موضوع اعتقاد ندارم، نپذیرفته‏ام. چون وقتی شما قبول می‏کنید که فقط برای خانم‏ها بخوانید، یعنی معتقدید که باید این‏طوری باشد و غیر از این غلط است. این تمام فعالیت هنری من را و آن‏چه را پیش از این انجام داده‏ام، زیر سؤال می‏برد که پس تا به‏حال بد بوده و اگر بد بوده، پس دیگر باید خط قرمزی روی تمام آن فعالیت‏ها کشید. اگر این سیستم خوب است و شما می‏پذیرید که بروید این‏طور بخوانید، یعنی این روش را تایید کرده‏اید. اما من چنین تاییدی را ندارم و به چنین روشی معتقد نیستم.

به‏نظر شما، موسیقی سنتی ما از بعد از انقلاب تا به حال، چه تغییراتی کرده است؟

موسیقی یک پدیده‏ی اجتماعی است و با اجتماع تغییر می‏کند. آدم‏ها تغییر می‏کنند و هر اتفاقی که در جامعه می‏افتد، روی افراد و مخصوصاً روی هنرمندان تاثیر می‏گذارد. اگر جامعه‏ای از همه نظر، از نظر اقتصادی، فرهنگی و… رو به تعالی برود، طبیعتاً  موسیقی‏اش هم به همان سمت و سو می‏رود. همان‏طور که انسان ایستا نیست، آن‏چه هم از انسان صادر می‏شود، ایستا نیست و دائم در حال تحرک است. هنر و موسیقی آیینه‏ی تمام‏نمای جامعه است. شما وقتی می‏خواهید بدانید جامعه‏ای در چه سمت و سویی قرار دارد، باید به هنر و هنرمندان‏اش نگاه کنید. برای پاسخ به این سؤال، باید بروید مطالعه کنید، موسیقی‏ را بشنوید و آثاری که منتشر می‏شوند را ارزیابی کنید، خواهید دید چه اتفاقی می‏افتد و چه فضایی حاکم است که هنرمند مجبور است به این شکل کار کند، این‏طور آهنگ بسازد، شعر بگوید و مطلب بنویسد. هرچه هست، آیینه‏ی آن جامعه است.

از پاسخی که دادید، من این‏طور برداشت می‏کنم که شما از سبکی که امروز در ایران رایج است، زیاد راضی نیستید.

همان‏طور که گفتم، همه‏ی این‏ها به فرد مربوط می‏شود که چقدر تحت تأثیر جامعه قرار بگیرد. معمولاً افراد اگر خودشان دارای سلیقه و عقیده‏ی محکمی نباشند، تحت تأثیر اجتماع قرار می‏گیرند و یک‏باره مانند یک سیل خروشان همه را دربر می‏گیرد. تعداد افرادی که خودشان یک خط فکری ثابت و درست داشته باشند و روی همان بایستند و در هر شرایطی حرف خودشان را بزنند و تحت تأثیر محیط قرار نگیرند، بسیار کم است. به نظر من، حرف صحیح را در تاریخ فرهنگ و هنر جامعه، همیشه افرادی می‏زنند که برای خودشان ثابت قدم، یک اندیشه‏ای را دارند و در هر شرایطی همان حرف را می‏زنند، همان کار را می‏کنند و اگر آثاری از آنان باقی می‏ماند، آن‏ها هستند که جاودان می‏مانند. ولی آن‏هایی که به قول معروف "نان را به نرخ روز می‏خورند"… وقتی هنر وسیله‏ی امرار معاش بشود و هنرمند هیچ نوع تأمین مادی و معنوی‏ای نداشته باشد، کار دیگری هم بلد نباشد -تمام عمرش ساز زده و یا آواز خوانده-  چگونه باید زندگی‏اش را تأمین کند؟ ناچاراً به مسیری می‏افتد که از این راه زندگی کند. خیلی باید فردی فداکار باشد که فقر، تنگ‏دستی و تنهایی و انزوا را به‏جان بخرد، ولی حاضر نشود کالایی را که در اختیار دارد، مادی کند و به ابتذال بکشاند. این همیشه بوده، بعد از این هم خواهد بود.

شماری از خوانندگان هستند که سبک عوض می‏کنند یا از این سبک به آن سبک می‏پرند. ولی موسیقی شما همان‏جور مانده و هم‏چنان بوی پیش از انقلاب را می‏دهد. دلیل آن چیست؟

همین است که گفتم؛ این خط فکری هنرمند است که پشتوانه‏ی هنرش است. وگرنه هنر اگر پیامی نداشته باشد و حرف اصیل و درستی نداشته باشد، همین می‏شود که شما دائم باید تغییر کنید. ولی وقتی شما به اصولی، چه اخلاقی، چه معنوی و چه هنری معتقدید و دوست‏اش دارید و آن را در حد تقدس حفظ می‏کنید، حاضر نیستید به هیچ‏ ترتیبی آن را خراب کنید و به ابتذال بکشانید. حتی اگر نیاز مادی داشته باشید و کمبودهای روحی‏- روانی داشته باشید. در هر صورت، به‏هیچ‏ ترتیبی، آن را خراب نخواهید کرد.

شما وقتی در خانه هستید، غیر از موسیقی اصیل چه موسیقی دیگری گوش می‏دهید؟

خانواده‏هایی که بچه دارند، از طریق بچه‏های‏شان انواع و اقسام موسیقی‏ها وارد خانه می‏شود و شما نمی‏توانید گوش‏تان را ببندید. من هم اصولاً آدم متعصبی نیستم که بگویم هیچ‏چیزی را نباید گوش کنم و فقط موسیقی اصیل. همه‏چیز را گوش می‏دهم، نهایتاً از چیزی خوش‏ام می‏آید و بار دوم، سوم هم گوش می‏دهم یا خوش‏ام نمی‏آید و دیگر هیچ‏وقت گوش نمی‏دهم.

می‏توانید مثال بزنید؟

مثلاً حتی یک خواننده‏ی پاپ را گوش می‏دهم و می‏بینم شعر قشنگی با آهنگ‏اش همراه است که پیامی دارد. خیلی ابتذالی در آن نیست و به‏هرحال حسی را به آدم منتقل می‏کند. خُب آدم بدش نمی‏آید. در تمام روز که نمی‏شود موسیقی اصیل گوش داد. دارم آشپزی و یا کارهای دیگر خانه را انجام می‏دهم، کمی هم آن موسیقی را گوش می‏دهم. ولی کلاً وقت آن را که بنشینم و موسیقی خاصی را گوش بدهم، ندارم. چون در طول زندگی‏ام، تمام وقت‏ام از صبح تا شب، به تدریس این نوع موسیقی می‏گذرد و بیشتر با این موسیقی سروکار دارم.

شما دوتا دختر دارید و یک پسر. پسرتان ساز می‏زند و آواز می‏خواند.

استعداد موسیقی‏اش خیلی خوب است. تنبک می‏زند، دف می‏زند، گاهی سه‏تار می‏زند و بدون این‏که خیلی جدی معلم داشته باشد، استعدادش خوب است. ملودی و آهنگ می‏سازد. ولی در کنار کار تحصیلی‏اش، کار حرفه‏ای نمی‏کند.

پریسا در سال ۲۰۰۲ در تهران

دخترهای‏تان چه؟

هیچ‏کدام دنبال این‏که آواز ایرانی بخوانند، نرفته‏اند و راست‏اش من هم خیلی تشویق‏شان نکرده‏ام.

چرا؟

برای این‏که هر دو در دوران انقلاب بزرگ شده‏اند و نمی‏خواستم، اتفاقی که برای من افتاده، برای آن‏ها هم تکرار شود. ترجیح دادیم در رشته‏های دیگری تحصیل کنند. ولی موسیقی جزو تفنن همه‏ی آن‏ها هست. هروقت بیکار می‏‏شوند، یکی دف دست‏اش می‏گیرد، دیگری سه‏تار… به‏هرحال بیگانه نیستند.

خود شما ساز هم می‏زنید؟

نمی‏توان اسم آن را گذاشت که ساز می‏زنم. ولی چون برای تدریس به ساز احتیاج داریم، کمی سه‏تار می‏زنم که همه باهم خیلی خارج نخوانیم. ولی خیلی ارزش نوازندگی ندارد.

غیر از موسیقی، سرگرمی دیگری هم دارید؟

تمام روز من  یا کار موسیقی است و یا مطالعه. کار دیگری اصلاً ندارم. یعنی تمام روز در منزل هستم و روزگارم با مطالعه یا کار موسیقی و گاهی تهیه‏ی برنامه برای کنسرت‏ها می‏گذرد.

برای من خیلی جالب بود که دیدم شما در سایت اینترنتی‏تان سن و تاریخ تولدتان را هم نوشته‏اید. معمولاً خانم‏های ایرانی سن‏شان را نمی‏گویند. دلیل‏اش چیست که شما این‏کار را کرده‏اید؟

خیلی اهمیتی نمی‏دهم. انسان واقع‏گرایی هستم. هیچ‏وقت از واقعیت فرار نمی‏کنم. سن، پیری، بیماری و مرگ همه جزو فلسفه‏ی زندگی انسان هستند. کسی نمی‏تواند از آن‏ها فرار کند. بهتر است همیشه با شجاعت، با واقعیت برخورد کرد و قبول‏اش کرد. شما اولین نفری نیستید که به این مسئله توجه کرده‏اید. تا می‏پرسند سن‏ات چقدر است، می‏گویم این‏قدر سن دارم. همه‏ی دنیا هم می‏دانند، برای این‏که توی سایت‏ام هم زده‏ام. دیگر نمی‏توانم آن را مخفی کنم.