برگردان تازه فارسی هزار و یک شب پس از ۱۶۰ سال

برگردان تازه فارسی هزار و یک شب پس از ۱۶۰ سال

۱۶۰ سال پس از ترجمه فارسی هزار ویک شب، یک ناشر و مترجم در ایران متن کامل و جامعی از این کتاب معروف را به زبان فارسی برگردانده اند. این ترجمه بر اساس متون معتبر عربی و با بهره گیری از ترجمه های معتبر انگلیسی و فرانسوی انجام شده است.

نشر مرکز که از جمله ناشران با سابقه ایران است، از سال ۱۳۷۶ به ابراهیم اقلیدی، که در ادبیات عرب و جهانی دستی دارد، پیشنهاد داد برگردان فارسی کاملی از این کتاب را به دست بگیرد.

اقلیدی نیز علاوه بر فراهم کردن منابع تحقیق و نسخه های معتبر این کتاب، تحقیقی جدی درباره کتاب و داستان های آن و نیز اصلی و الحاقی بودن این داستان ها انجام داد که در مقدمه مفصل خود بر کتاب تمامی این مراحل را آورده است.

اکنون و پس از یازده سال از آغاز به کار این طرح بزرگ،۶ جلد از نزدیک به ۲۰ جلد این اثر به بازار کتاب راه یافته است. این ۶ جلد بیش از ۱۳۰۰ صفحه قطع رقعی را شامل می شود و چنانکه دست اندرکاران نشر مرکز گفته اند، بقیه مجلدات آن نیز آماده انتشار و قرار است کل کتاب در بیش از ۴ هزار صفحه عرضه شود.

دلیل اصلی تاخیر در انتشار همزمان تمامی مجلدات، نبود منابع مالی است که در عرصه نشر ایران امری پذیرفته شده است، به خصوص که تمامی مراحل این طرح را ناشری از بخش خصوصی بدون هیچ کمک دولتی اجرا کرده است.

نشر مرکز در انتشار این مجموعه ابتکار تازه ای به خرج داده است و آن انتشار آن در دو فرم متفاوت است.

نگاهی به ۶ جلد ابتدایی کتاب نشان می دهد که ناشر به جای انتشار شب به شب داستان های هزار و یک شب، ‌آن را در قالب بخش بخش و مقوله بندی شده و موضوعی انتشار داده و مترجم هم در مقدمه کتاب وعده داده است که "علاوه بر متن کامل موضوعی، متن کامل شب به شب هم پس از انتشار و توزیع متن مقوله بندی شده، به بازار کتاب عرضه شود."

ناشر و مترجم برای انتشار طبقه بندی شده قصه ها دلایلی را ذکر کرده اند که مهمترین آن نخوانده شدن برخی از قصه های مهم وکوتاه در لابلای کتاب به جهت حجم بالای کتاب است که در نسخه کنونی نزدیک به ۴ هزار صفحه می شود و این از ترجمه تسوجی (در ۱۶۰ سال قبل) دو هزار صفحه بیشتر است. ضمن آنکه ارائه طبقه بندی شده کتاب به خواننده در انتخاب مجزای هر نوع داستان هم مدد می رساند.

دو جلد از این شش جلد به نام "پریانه ها" منتشر شده و ۴ جلد بعدی به نامهای "از عشق و پارسایی"، "داستان های سفر؛ دریایی ها"، "حکایت دلگشای پرندگان و حیوانات"، "داستان های سفر؛ سفر به ناکجا" عرضه شده است.

درهر جلد علاوه بر مقدمه مفصل مترجم و محقق اثر، مقدمه ویژه مترجم بر‌آن جلد هم آمده و فلسفه وجودی و شان نزول این قصه ها که از زبان شهزاد قصه گو بیان می شود، توضیح داده شده است.

نگاهی به ترجمه اقلیدی از کتاب نشان می دهد که وی ضمن حفظ فخامت زبان، سعی کرده است ‌اشعار آمده در متن اصلی را هم با اشعاری فارسی جایگزین سازد.

به نوشته اقلیدی، شعر ها در ترجمه تسوجی ( ۱۶۰ سال پیش)توسط شاعری به نام سروش در متن کتاب گنجانده شد، اما مترجم کنونی تمامی اشعار آورده شده در متن عربی را بازسرایی کرده و در این زمینه تنها ۲۰ مورد از اشعار انتخاب شده توسط سروش را مناسب تشخیص داده و در متن گنجانده است.

نگاهی ابتدایی به ترجمه اقلیدی و مقابله آن با ترجمه تسوجی نشان می دهد که وی ضمن حفظ چارچوب زبانی اثر در انتقال به زبان مقصد، آن را روز‌آمد کرده و توانسته به خوبی از عهده این کار برآید.

نثر ترجمه روان، ساده و البته در نقطه هایی سجع دار است که از آگاهی مترجم از ادبیات کهن ایرانی خبر می دهد.

قصه های هزار و یک شب که به زبان عربی آن را "الف لیله و لیله" می گویند، حدود ۳۰۰ سال قبل توسط آنتوان گالان فرانسوی ترجمه شد و ۱۵۰ سال بعد عبد الطیف تسوجی به سفارش دربار محمد شاه قاجار آن را به فارسی برگرداند که به نوشته اقلیدی "ترجمه تسوجی با وجود خطاها و ایرادهای فراوانی که دارد، تاکنون بهترین نمونه ترجمه به زبان فارسی است، او ترجمه ای زیبا ودلنشین از این اثر به دست داد که خود از نمونه های آغازین نثر فارسی مدرن در ایران به شمار می رود."

اما خلاصه بودن و فشردگی ترجمه تسوجی ،زبان نسبتا کهن این ترجمه، ترجمه نشدن نه دهم از اشعار عربی،‌ خطاهای فراوان ترجمه فارسی و وجود غلط ها و دگرخوانی ها در نسخه عربی مورد استفاده و نبود امکانات روز چاپ و نشر سبب شد تا کسان دیگری هم به صرافت ترجمه این اثر به فارسی بیفتند.

نخستین بار موسی فرهنگ در سالهای ابتدایی دهه سی به مدیر انتشارات گوتنبرگ پیشنهاد داد به جای تصحیح و ویراستاری ترجمه تسوجی متن کامل گالان برگردان فارسی شود، که به دلیل عدم موافقت، او تنها ویراستاری وغلط گیری ترجمه تسوجی را انجام می دهد و تعداد اندکی قصه ‌را به کار اضافه می کند.

پس از‌ آن این نسخه و نیز نسخه تسوجی بارها و بارها از سوی ناشران مختلفی تجدید چاپ می شود والبته غلط های مطبعی فراوانی هم به متن راه می یابد.
در سال های ابتدایی دهه ۸۰ انتشارات هرمس ویراستاری تازه ای از متن تسوجی را با برخی توضیحات و پانوشت ها در دوجلد کاغذ نازک و در بیش از ۲۳۰۰ صفحه به بازار کتاب عرضه کرد.