فرار مغزها یا شکار مغزها
+0
رأی دهید
-0
فرار مغزها یا شکار مغزها
نوشته شده توسط علی طایفی
1) پدیده خروج نیروهای متخصص از کشور به قصد اقامت دائم در کشورهای توسعه یافته اگرچه دارای پس زمینه ای تاریخی است که از دوران پیش از انقلاب اسلامی نیز شواهد و مصادیقی از آن وجود دارد و لیکن این پدیده پس از انقلاب اسلامی و وقوع جنگ ایران و عراق شدت وحدت بیشتری یافته است. به بیان دیگر ماهیت، زمینه های ایجاد اندیشه خروج و ساختار و گستردگی آن در پس از انقلاب از ابعاد مختلفی با سابقه بروز این پدیده در پیش از انقلاب بسیار متفاوت است.
2) بررسی حاضر که پس از بیست و دو سال از انقلاب ایران، برای نخستین بار در دستور کار پژوهش قرار گرفته است، خود گویای مهجور بودن این پدیده و مغفول ماندن آن از سوی مسئولان سطوح سیاستگذار و تصمیم گیر در کشور می باشد. از همین رو در اجرای تحقیق حاضر موانع و محدودیتهای بسیاری وجود دارد که برخی از این محدودیتها عبارتند از:
* فقر اسناد نظری، تجربی و روشی موضوع در مراکز اسناد و اطلاعات کشور: به طوری که در کتابخانه ی دانشگاهها و مراکز اطلاعات بزرگ کشور از قبیل مرکز اسناد و مدارک علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ، مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی کشور، مؤسسه عالی پژوهش و برنامه ریزی برای توسعه و مرکز اسناد و مدارک اقتصادی و اجتماعی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، پژوهشگاه علوم انسانی و کتابخانه دانشکده علوم اجتماعی دانشگاههای تهران و علامه طباطبائی و تربیت مدرس کمتر سند معتبر ایرانی و خارجی در خصوص موضوع مورد بررسی در تحقیق حاضر وجود دارد.
* فقر اطلاعات موردنیاز پیرامون وضعیت کمی و کیفی ایرانیان متخصص مهاجر در خارج از کشور: عدم توجه و غفلت از این پدیده در طول بیش از دو دهه در کشور منجر شده است که اطلاعات متقن و معتبر قابل استناد پیرامون متخصصان ایرانی مقیم در کشورهای توسعه یافته جهان از حیث تعداد، رشته ومیزان تحصیلات، پراکنش جغرافیایی آنان، نوع شغل، میزان درآمد و... بسیار متشتت ، متناقض و غیرقابل استناد باشد و نهاد یا دستگاه اجرایی و پژوهشی مشخصی به جمع آوری و پردازش آن اهتمام نورزد.
* عدم کارایی دستگاهها و سازمانهای متولی بررسی پدیده خروج متخصصان از کشور: از بین وزارتخانه هایی همچون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت امور خارجه (دفتر جذب متخصصان خارج از کشور)، شورای جذب نخبگان در نهاد ریاست جمهوری، مؤسسات پژوهشی کشور در بخش علوم انسانی، اجتماعی و اقتصادی و... کمتر دستگاهی توانسته است درجمع آوری، شناسایی، تجزیه و تحلیل، مستندسازی و ایجاد پایگاه اطلاع رسانی کارآمد در این مهم توفیق لازم و کافی و وافی بدست آورد. مکاتبات، مراجعات و پیگیریهای مکرر به این دستگاهها و عدم دستیابی به حداقل اطلاعات متقن نظری و تجربی خواه از بعد ملی خواه از منظر بین المللی، در طول اجرای تحقیق حاضر شاهد این مدعا می باشد.
* ضعف رویکرد پژوهشی در پدیده خروج نیروهای متخصص از کشور: علیرغم فعالیت کم و بیش در بسیاری از مؤسسات پژوهشی بخش دولتی در رشته های علوم اجتماعی و اقتصادی، متاسفانه در هیچ یک از این مؤسسات و در طول سالهای طولانی بیست سال گذشته اثری از توجه و تمرکز پیرامون پدیده مورد بررسی در تحقیق حاضر به چشم نخورده است و این امر بر فقر بیش از پیش میزان شناخت در خصوص این پدیده افزوده است.
3) علیرغم مغفول بودن موضوع بررسی حاضر، بی هیچ تردید می بایست اذعان داشت، فقر منابع نظری، تجربی، اندیشه ای و سیاستی پیرامون این پدیده از حیث کنترل و نظارت و هدایت آن مبتنی بر منافع ملی در کشور، انجام بررسی حاضر را بیش از پیش و به صورتی مضاعف اجتناب ناپذیر و ضروری می سازد. بی تردید این پژوهش باچنین محدودیتهایی علیرغم همه کاستی ها و نارسایی های ذاتی و محیطی پیرامون آن می تواند دستمایه بنیادینی برای انجام تحقیقات ثانوی، راهبردی و کاربردی دیگر باشد که حاصل جلب توجه و اهتمام جدی مسئولان نهادهای سیاستگذار، تصمیم گیر ، اجرایی و علمی - پژوهشی به یافته های تحقیق حاضر خواهد بود.
4) هدف کلی تحقیق حاضر شناسایی علل اصلی خروج نیروهای متخصص از کشور از حیث عوامل جمعیتی، اجتماعی، فرهنگی، معیشتی و شغلی و دستیابی به راهکارهای عملی و عینی نیل به وضع مطلوب است. اهداف تفصیلی طرح عبارت اند از:
ـ شناسایی مختصات جمعیتی، شغلی و تحصیلی متخصصان ایرانی مهاجر به عنوان گروههای هدف.
ـ شناسایی نیازها، الزامات و ملزومات حفظ و بکارگیری نیروی انسانی متخصص در کشور
ـ شناسایی اثرات مهاجرت نیروهای متخصص از کشور در سطح زندگی، موقعیت شغلی و منزلت اجتماعی آنان.
ـ شناسایی راهکارهای بهره گیری از متخصصان ایرانی مهاجر، حفظ سرمایه های انسانی و کاهش جریان مهاجرت بین المللی نیروهای متخصص کشور.
5) در این پژوهش دو روش اسنادی و پیمایشی (پرسشنامه و مصاحبه) به کار رفته است.
روش اول: به منظور بررسی نظری و ادبیات مربوط به فرار مغزها در سطوح درون و برون مرزی مورد استفاده قرار گرفته است.
روش دوم: پیمایشی است که در آن از دو ابزار پرسشنامه و مصاحبه استفاده شده است. تکنیک پرسشنامه برای کسب اطلاعات لازم از جامعه متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور و تکنیک مصاحبه برای متخصصان در شرف خروج از کشور بکار رفته است.
6) در این تحقیق دو جامعه مورد بررسی قرار گرفته اند:
الف) ایرانیان متخصص مقیم در خارج از کشور. از گروه اول، متخصصانی که در چهار کشور انگلستان، استرالیا، ایالات متحده و کانادا مقیم هستند در زمره جامعه مورد بررسی قرار
دارند.
ب ـ متخصصان ایرانی که قصد خارج شدن از کشور را دارند: تعداد در نظر گرفته شده برای این جامعه 50 تا 100 نفر می باشد. جغرافیای دستیابی به این گروه عمدتا در محدوده سفارتخانه یا کنسولگری کشورهای استرالیا و کانادا میباشد.
7) پرسشنامه های مربوط به دو جامعه متخصصان مقیم خارج و متخصصانی که قصد عزیمت دارند بر مبنای چارچوب نظری طراحی شده است. در هر دو آنها علل کشش و رانش مورد بررسی قرار می گیرند همچنین ویژگی های پاسخگویان برای شناخت جامعه و دستیابی به خصوصیات مهاجران نیر درج شده است.
8) افزون بر دو پرسشنامه مربوط به جوامع مورد بررسی،فهرست پرسش دیگری نیز طراحی شده است که مربوط به صاحب نظرانی است که در زمینه مسائل نیروی انسانی، مهاجرت و فرار مغزها از کشو ردر چند سال اخیر شناخته شده هستند. طراحی این فهرست با اهدا ف همچون تکمیل جنبه های نظری، بررسی شناخت عوامل فراز مغزها در ایران نزد کارشناسان واقعی، شناخت راهکارهای اجرایی مورد نظر آنان صورت گرفته است.
9) مقایسه نتایج بررسی پاسخهای هریک از دو جامعه متخصصین مقیم در خارج از کشور و آنهایی که قصد مهاجرت را دارند ، خطوط راهنمایی را بدست می دهد که برای سیاستگذاری نیز موثر می باشد:
* به لحاظ سنی، جامعه متخصصان عازم به خارج از کشور جوانتر می باشد. در جامعه متخصصان مقیم خارج از کشور 40 درصد افراد در فاصله سنی 40-31 سال قرار دارند . اما در میان متخصصان عازم به خارج این نسبت 35 درصد است . علاوه بر این جمعیت 30سال به بالا در ایرانیان مقیم خارج 80 درصد است اما در میان عازمین 72 درصد می باشد.
* سطح تحصیلی متخصصان مقیم خارج از کشور بسیار بیشتر از آنهایی است که قصد عزیمت دارند. 50 درصد گروه اول مدرک دکتری دارند . حال آنکه در گروه دوم صرفا 5 درصد مدرک دکتری اخذ کرده اند. نسبت سطح کارشناسی ارشد میان آنها تقریبا برابر است.
* از نظر رشته تحصیلی در بین دو گروه تقریبا هماهنگی وجود دارد. بدین معنی که بیشتر افراد دو گروه متخصصین در رشته های فنی و مهندسی و پس از آن در رشته های علوم انسانی، اجتماعی و مدیریت و نهایتا پزشکی و علوم پایه تحصیل کرده اند.
* زمان اخذ مدرک تحصیلی بیشتر متخصصان مقیم خارج مورد بررسی پس از سال 1999
می باشد. این امر بر بهنگام بودن سطح علمی آنها و توانی که می تواند از این طریق در خدمت کشور قرار گیرد ، دلالت دارد.
علیرغم اینکه جامعه متخصصان مقیم خارج از کشور متوسط سنی بالاتر دارند اما سطح تحصیلات آنها بالاتر است که بیانگر وجود امکانات برای ادامه تحصیلات عالیه می باشد.
* اکثر اعضاء گروه های مورد بررسی (مقیم و عازم به خارج) ساکن تهران بوده اند. از میان متخصصان مقیم 67 درصد تهرانی و بقیه شهرستانی هستند. حال آنکه درمیان عازمین 58 درصد تهرانی و بقیه شهرستانی می باشد.
* به لحاظ فعالیت شغلی، ساختار مشاغل متخصصان مقیم پیش و پس از ترک کشور تقریبا مشابه هم می باشند. پیش از ترک کشور اشتغال در امور مهندسی و فنی، تدریس در دانشگاه و تحصیل دانشجویی سه فعالیت اصلی بوده (57 درصد) و پس از ترک کشور نیز سه رده شغلی مذکور با 71.5 درصد ساختار اصلی اشتغال می باشد.
در میان متخصصانی که قصد ترک کشور را دارند کارمند (شامل کارشناس) بخشهای دولتی و خصوصی (با 32 درصد) بیشترین سهم را دارد، و پس از آن مهندسان (با 26 درصد) و در مراتب بعدی پزشکان 9 درصد، کارمند عالیرتبه 8 درصد، مشاور و شغل آزاد 4 درصد قرار دارند. طبیعی است که افرادی که دارای پست مدیریتی باشند از اظهار این امر خودداری
می نمایند.
* از نظر وضعیت تاهل ، اکثر متخصصان مقیم خارج (71 درصد) پیش از ترک کشور مجرد بوده و در خارج از کشور تشکیل خانواده داده اند. اما 53 درصد افرادی که قصد عزیمت دارند متاهل می باشند که 69 درصد آنها دارای فرزند (یک تا سه فرزند) می باشند. وجود عامل خانواده در علل رانشی و کششی موثر بوده است. دستیابی به زندگی بهتر برای خانواده و ادامه تحصیلات فرزندان جلوه بارز این مطلب می باشد.
* علل اصلی رانشی نزد دو گروه مورد بررسی به ترتیب اهمیت به شرح زیر می باشد:
متخصصان مقیم خارج از کشور متخصصان با قصد عزیمت
1ـ عدم اطمینان به آینده خود و خانواده 1ـ عدم تعادل درآمد و هزینه
2ـ افزایش فاصله طبقاتی 2ـ نبود آزادی فردی اجتماعی و مسائل طبقاتی
3ـ محدودیت آزادی 3ـ نبود امکانات ادامه تحصیل و عدم استفاده از متخصصان
4ـ فرهنگ کاری نا کارآمد 4ـ فرصت شغلی محدود و تبعیض در استخدام
5ـ کمبود امکانات تحقیقاتی و پایین بودن 5ـ بی عدالتی، بی قانونی و پارتی بازی
استاندارهای پژوهشی
* علل اصلی کششی نزد دو گروه مورد بررسی به ترتیب اهمیت شرح زیر می باشد:
متخصصان مقیم خارج از کشور متخصصان با قصد عزیمت
1ـ فرصت ادامه تحصیل 1ـ رفاه اقتصادی
2ـ رفاه اجتماعی 2ـ وجود امکانات برای ادامه تحصیل
3ـ تعادل هزینه و درآمد 3ـ وجود فرصتهای شغلی و عدم تبعیض در استخدام
4ـ وجود فرصتهای شغلی و توجه به
مهارت و شایستگی 4ـ آزادی سیاسی و اجتماعی
5ـ سیستم آموزشی کارآمد 5ـ مهاجرت و تشویق اقوام و دوستان
* اکثر متخصصان مقیم خارج از وضع خود (از نظر کاری و موقعیت خانوادگی) اظهار رضایت کرده اند لذا سرمایه گذاری در این راهکار که آنها را به کشور بازگردند چندان کارآ نخواهد بود. تعلقات خانوادگی و دوستانه از مواردی است که نیمی از متخصصان مقیم بدان استناد کرده اند و زمینه مناسب برای ایجاد ارتباط و ایفای نقش آنان در توسعه کشور است.
* متخصصان مقیم خارج با توجه به ارتقای سطح علمی و فنی خود منبع خوبی برای توسعه کشور می باشند متاسفانه نتیجه حاصل از این بررسی حاکی از محدود بودن استفاده از چنین امکاناتی است. ساماندهی روابط میان آنها و مراکز دانشگاهی ، تحقیقاتی ، تولیدی و… درداخل کشور بسیار ضروری می باشد. بنظر می آید این ارتباط هرچه بیشتر غیر دولتی باشد موثر تر خواهد بود.
جمع بندی و ارایه راهکارها
* فقر اطلاعات موردنیاز پیرامون وضعیت کمی و کیفی ایرانیان متخصص مهاجر در خارج از کشور: عدم توجه و غفلت از این پدیده در طول بیش از دو دهه در کشور منجر شده است که اطلاعات متقن و معتبر قابل استناد پیرامون متخصصان ایرانی مقیم در کشورهای توسعه یافته جهان از حیث تعداد، رشته ومیزان تحصیلات، پراکنش جغرافیایی آنان، نوع شغل، میزان درآمد و... بسیار متشتت ، متناقض و غیرقابل استناد باشد و نهاد یا دستگاه اجرایی و پژوهشی مشخصی به جمع آوری و پردازش آن اهتمام نورزد.
* عدم کارایی دستگاهها و سازمانهای متولی بررسی پدیده خروج متخصصان از کشور: از بین وزارتخانه هایی همچون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت امور خارجه (دفتر جذب متخصصان خارج از کشور)، شورای جذب نخبگان در نهاد ریاست جمهوری، مؤسسات پژوهشی کشور در بخش علوم انسانی، اجتماعی و اقتصادی و... کمتر دستگاهی توانسته است درجمع آوری، شناسایی، تجزیه و تحلیل، مستندسازی و ایجاد پایگاه اطلاع رسانی کارآمد در این مهم توفیق لازم و کافی و وافی بدست آورد. مکاتبات، مراجعات و پیگیریهای مکرر به این دستگاهها و عدم دستیابی به حداقل اطلاعات متقن نظری و تجربی خواه از بعد ملی خواه از منظر بین المللی، در طول اجرای تحقیق حاضر شاهد این مدعا می باشد.
* ضعف رویکرد پژوهشی در پدیده خروج نیروهای متخصص از کشور: علیرغم فعالیت کم و بیش در بسیاری از مؤسسات پژوهشی بخش دولتی در رشته های علوم اجتماعی و اقتصادی، متاسفانه در هیچ یک از این مؤسسات و در طول سالهای طولانی بیست سال گذشته اثری از توجه و تمرکز پیرامون پدیده مورد بررسی در تحقیق حاضر به چشم نخورده است و این امر بر فقر بیش از پیش میزان شناخت در خصوص این پدیده افزوده است.
3) علیرغم مغفول بودن موضوع بررسی حاضر، بی هیچ تردید می بایست اذعان داشت، فقر منابع نظری، تجربی، اندیشه ای و سیاستی پیرامون این پدیده از حیث کنترل و نظارت و هدایت آن مبتنی بر منافع ملی در کشور، انجام بررسی حاضر را بیش از پیش و به صورتی مضاعف اجتناب ناپذیر و ضروری می سازد. بی تردید این پژوهش باچنین محدودیتهایی علیرغم همه کاستی ها و نارسایی های ذاتی و محیطی پیرامون آن می تواند دستمایه بنیادینی برای انجام تحقیقات ثانوی، راهبردی و کاربردی دیگر باشد که حاصل جلب توجه و اهتمام جدی مسئولان نهادهای سیاستگذار، تصمیم گیر ، اجرایی و علمی - پژوهشی به یافته های تحقیق حاضر خواهد بود.
4) هدف کلی تحقیق حاضر شناسایی علل اصلی خروج نیروهای متخصص از کشور از حیث عوامل جمعیتی، اجتماعی، فرهنگی، معیشتی و شغلی و دستیابی به راهکارهای عملی و عینی نیل به وضع مطلوب است. اهداف تفصیلی طرح عبارت اند از:
ـ شناسایی مختصات جمعیتی، شغلی و تحصیلی متخصصان ایرانی مهاجر به عنوان گروههای هدف.
ـ شناسایی نیازها، الزامات و ملزومات حفظ و بکارگیری نیروی انسانی متخصص در کشور
ـ شناسایی اثرات مهاجرت نیروهای متخصص از کشور در سطح زندگی، موقعیت شغلی و منزلت اجتماعی آنان.
ـ شناسایی راهکارهای بهره گیری از متخصصان ایرانی مهاجر، حفظ سرمایه های انسانی و کاهش جریان مهاجرت بین المللی نیروهای متخصص کشور.
5) در این پژوهش دو روش اسنادی و پیمایشی (پرسشنامه و مصاحبه) به کار رفته است.
روش اول: به منظور بررسی نظری و ادبیات مربوط به فرار مغزها در سطوح درون و برون مرزی مورد استفاده قرار گرفته است.
روش دوم: پیمایشی است که در آن از دو ابزار پرسشنامه و مصاحبه استفاده شده است. تکنیک پرسشنامه برای کسب اطلاعات لازم از جامعه متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور و تکنیک مصاحبه برای متخصصان در شرف خروج از کشور بکار رفته است.
6) در این تحقیق دو جامعه مورد بررسی قرار گرفته اند:
الف) ایرانیان متخصص مقیم در خارج از کشور. از گروه اول، متخصصانی که در چهار کشور انگلستان، استرالیا، ایالات متحده و کانادا مقیم هستند در زمره جامعه مورد بررسی قرار
دارند.
ب ـ متخصصان ایرانی که قصد خارج شدن از کشور را دارند: تعداد در نظر گرفته شده برای این جامعه 50 تا 100 نفر می باشد. جغرافیای دستیابی به این گروه عمدتا در محدوده سفارتخانه یا کنسولگری کشورهای استرالیا و کانادا میباشد.
7) پرسشنامه های مربوط به دو جامعه متخصصان مقیم خارج و متخصصانی که قصد عزیمت دارند بر مبنای چارچوب نظری طراحی شده است. در هر دو آنها علل کشش و رانش مورد بررسی قرار می گیرند همچنین ویژگی های پاسخگویان برای شناخت جامعه و دستیابی به خصوصیات مهاجران نیر درج شده است.
8) افزون بر دو پرسشنامه مربوط به جوامع مورد بررسی،فهرست پرسش دیگری نیز طراحی شده است که مربوط به صاحب نظرانی است که در زمینه مسائل نیروی انسانی، مهاجرت و فرار مغزها از کشو ردر چند سال اخیر شناخته شده هستند. طراحی این فهرست با اهدا ف همچون تکمیل جنبه های نظری، بررسی شناخت عوامل فراز مغزها در ایران نزد کارشناسان واقعی، شناخت راهکارهای اجرایی مورد نظر آنان صورت گرفته است.
9) مقایسه نتایج بررسی پاسخهای هریک از دو جامعه متخصصین مقیم در خارج از کشور و آنهایی که قصد مهاجرت را دارند ، خطوط راهنمایی را بدست می دهد که برای سیاستگذاری نیز موثر می باشد:
* به لحاظ سنی، جامعه متخصصان عازم به خارج از کشور جوانتر می باشد. در جامعه متخصصان مقیم خارج از کشور 40 درصد افراد در فاصله سنی 40-31 سال قرار دارند . اما در میان متخصصان عازم به خارج این نسبت 35 درصد است . علاوه بر این جمعیت 30سال به بالا در ایرانیان مقیم خارج 80 درصد است اما در میان عازمین 72 درصد می باشد.
* سطح تحصیلی متخصصان مقیم خارج از کشور بسیار بیشتر از آنهایی است که قصد عزیمت دارند. 50 درصد گروه اول مدرک دکتری دارند . حال آنکه در گروه دوم صرفا 5 درصد مدرک دکتری اخذ کرده اند. نسبت سطح کارشناسی ارشد میان آنها تقریبا برابر است.
* از نظر رشته تحصیلی در بین دو گروه تقریبا هماهنگی وجود دارد. بدین معنی که بیشتر افراد دو گروه متخصصین در رشته های فنی و مهندسی و پس از آن در رشته های علوم انسانی، اجتماعی و مدیریت و نهایتا پزشکی و علوم پایه تحصیل کرده اند.
* زمان اخذ مدرک تحصیلی بیشتر متخصصان مقیم خارج مورد بررسی پس از سال 1999
می باشد. این امر بر بهنگام بودن سطح علمی آنها و توانی که می تواند از این طریق در خدمت کشور قرار گیرد ، دلالت دارد.
علیرغم اینکه جامعه متخصصان مقیم خارج از کشور متوسط سنی بالاتر دارند اما سطح تحصیلات آنها بالاتر است که بیانگر وجود امکانات برای ادامه تحصیلات عالیه می باشد.
* اکثر اعضاء گروه های مورد بررسی (مقیم و عازم به خارج) ساکن تهران بوده اند. از میان متخصصان مقیم 67 درصد تهرانی و بقیه شهرستانی هستند. حال آنکه درمیان عازمین 58 درصد تهرانی و بقیه شهرستانی می باشد.
* به لحاظ فعالیت شغلی، ساختار مشاغل متخصصان مقیم پیش و پس از ترک کشور تقریبا مشابه هم می باشند. پیش از ترک کشور اشتغال در امور مهندسی و فنی، تدریس در دانشگاه و تحصیل دانشجویی سه فعالیت اصلی بوده (57 درصد) و پس از ترک کشور نیز سه رده شغلی مذکور با 71.5 درصد ساختار اصلی اشتغال می باشد.
در میان متخصصانی که قصد ترک کشور را دارند کارمند (شامل کارشناس) بخشهای دولتی و خصوصی (با 32 درصد) بیشترین سهم را دارد، و پس از آن مهندسان (با 26 درصد) و در مراتب بعدی پزشکان 9 درصد، کارمند عالیرتبه 8 درصد، مشاور و شغل آزاد 4 درصد قرار دارند. طبیعی است که افرادی که دارای پست مدیریتی باشند از اظهار این امر خودداری
می نمایند.
* از نظر وضعیت تاهل ، اکثر متخصصان مقیم خارج (71 درصد) پیش از ترک کشور مجرد بوده و در خارج از کشور تشکیل خانواده داده اند. اما 53 درصد افرادی که قصد عزیمت دارند متاهل می باشند که 69 درصد آنها دارای فرزند (یک تا سه فرزند) می باشند. وجود عامل خانواده در علل رانشی و کششی موثر بوده است. دستیابی به زندگی بهتر برای خانواده و ادامه تحصیلات فرزندان جلوه بارز این مطلب می باشد.
* علل اصلی رانشی نزد دو گروه مورد بررسی به ترتیب اهمیت به شرح زیر می باشد:
متخصصان مقیم خارج از کشور متخصصان با قصد عزیمت
1ـ عدم اطمینان به آینده خود و خانواده 1ـ عدم تعادل درآمد و هزینه
2ـ افزایش فاصله طبقاتی 2ـ نبود آزادی فردی اجتماعی و مسائل طبقاتی
3ـ محدودیت آزادی 3ـ نبود امکانات ادامه تحصیل و عدم استفاده از متخصصان
4ـ فرهنگ کاری نا کارآمد 4ـ فرصت شغلی محدود و تبعیض در استخدام
5ـ کمبود امکانات تحقیقاتی و پایین بودن 5ـ بی عدالتی، بی قانونی و پارتی بازی
استاندارهای پژوهشی
* علل اصلی کششی نزد دو گروه مورد بررسی به ترتیب اهمیت شرح زیر می باشد:
متخصصان مقیم خارج از کشور متخصصان با قصد عزیمت
1ـ فرصت ادامه تحصیل 1ـ رفاه اقتصادی
2ـ رفاه اجتماعی 2ـ وجود امکانات برای ادامه تحصیل
3ـ تعادل هزینه و درآمد 3ـ وجود فرصتهای شغلی و عدم تبعیض در استخدام
4ـ وجود فرصتهای شغلی و توجه به
مهارت و شایستگی 4ـ آزادی سیاسی و اجتماعی
5ـ سیستم آموزشی کارآمد 5ـ مهاجرت و تشویق اقوام و دوستان
* اکثر متخصصان مقیم خارج از وضع خود (از نظر کاری و موقعیت خانوادگی) اظهار رضایت کرده اند لذا سرمایه گذاری در این راهکار که آنها را به کشور بازگردند چندان کارآ نخواهد بود. تعلقات خانوادگی و دوستانه از مواردی است که نیمی از متخصصان مقیم بدان استناد کرده اند و زمینه مناسب برای ایجاد ارتباط و ایفای نقش آنان در توسعه کشور است.
* متخصصان مقیم خارج با توجه به ارتقای سطح علمی و فنی خود منبع خوبی برای توسعه کشور می باشند متاسفانه نتیجه حاصل از این بررسی حاکی از محدود بودن استفاده از چنین امکاناتی است. ساماندهی روابط میان آنها و مراکز دانشگاهی ، تحقیقاتی ، تولیدی و… درداخل کشور بسیار ضروری می باشد. بنظر می آید این ارتباط هرچه بیشتر غیر دولتی باشد موثر تر خواهد بود.
جمع بندی و ارایه راهکارها
رویکردها | روش تحلیل | ماهیت موضوع | راهبردها |
1) رویکرد شکار مغزها
| برون نگر
کششی مدار
یکسویه نگر و تقلیل گرا
توطئه نگر
ایستانگر (سیستم بسته) | یک مسئله سیاسی و ایدئولوژیک است
یک مسئله فرهنگی و اجتماعی است
یک مسئله ملی – امنیتی است | استراتژی بازدارندگی
استراتژی تاخیر خروج
استراتژی برگشت فیزیکی متخصصان |
2) رویکرد فرار مغزها
| درون نگر
رانشی مدار
یکسویه نگر و تقلیل گرا
توطئه نگر
ایستانگر (سیستم بسته) |
یک مسئله سیاسی و ایدئولوژیک است
یک مسئله فرهنگی و اجتماعی است
یک مسئله ملی و امنیتی است
| استراتژی تسلیم
استراتژی رادیکانیزم و انقلابیگری
درماندگی استراتژیک |
3) رویکرد چرخش مغزها
| جهان نگر
کشش و رانش
جامع نگر
توسعه نگر
پویانگر (سیستم باز ) |
یک پدیده اجتماعی و فرهنگی است
یک پدیده واقعی، طبیعی و انکارناپذیر است
یک پدیده بین المللی و فراگیر است
|
استراتژی جایگزینی مغزها
استراتژی‌جابجایی‌مغزها
استراتژی‌ادغام‌درجهانی‌شدن و علم جهانی
استراتژی تقویت و صدور مغزها
|
نگرش و جهت گیری شناختی و مدیریتی نسبت به مسئله خروج نیروهای متخصص از کشور در این قسمت، نخست شناسایی و پس از تحلیل مختصات ، روش شناسی و ماهیت آنها، به ارایه راهبردها و راهکارهای عملی اهتمام می شود. جمع بندی بخش عمده رویکردهای موجود در نزد کشورهای مختلف پیرامون مسئله مورد بررسی در سه رویکرد اساسی زیر قابل ارایه است:
راهکارهای پیشنهادی:
11) راهکارهای پیشنهادی این بخش از حیث اجرایی عمدتاً در میان مدت و یا بلند مدت قابل اجرا خواهند بود. بنظر می رسد ارایه راهکارهای کوتاه مدت علیرغم اهمیت راهبردی و حساسیت ملی که این پدیده، خواه بصورت بالقوه و قدری هم بالفعل از آن برخوردار است، اصولاً با توجه به ساختارهای مدیریتی و اجرایی در نظام بوروکراتیک کشور چندان محلی از اعراب ندارد و لذا ضمن اجتناب از آن، امکان اولویت بندی و تسریع در برنامه های میان مدت نیز در صورت اهتمام عاجل مسئولان سیاستگذار و تصمیم گیر نیز همچنان موجود است.
از سوی دیگر راهکارهای پیشنهادی این بخش اساساً مبتنی بر راهبرد چرخش مغزها بوده و به استناد روش برخورد با پدیده و تحلیل آن به راهکارهایی روی آورده و استناد می جوید که با توجه به جمیع جهات و مختصات این راهبرد می تواند زمینه تحقق یابد.
12) تشکیل نهاد یا مرکز متولی آمارگیری، بررسی و اطلاع رسانی پیرامون ایرانیان متخصص داخل و خارج از کشور:
بدیهی است این پیشنهاد اولین راهکاری است که می بایست برای رفع اولین محدودیتها و خلاء های حاصل از بررسی حاضر یعنی فقر اسناد واطلاعات دقیق، یکسان و متجانس از وضعیت متخصصان ایرانی مهاجر در اقصی نقاط در دستور کار قرار می گیرند. این مرکز میبایست با راهبری وزارتخانه علوم ، تحقیقات و فن آوری و با ترکیب نمایندگانی از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت امور خارجه به وظیفه ثبت و ضبط مشخصات فردی، جمعیتی و اجتماعی متخصصان ایرانی در داخل و خارج از کشور، بررسی مستمر نیازها، نگرشها، انتظارات و مسائل آنان از یکسو و اطلاع رسانی و انتشار یافته هایش به مبادی تصمیم گیر و سیاستگذار از سوی دیگر اهتمام ورزد.
13) تجدید ساختار و باز مهندسی شرح وظایف مدیریت و راهبری شورای جذب نخبگان در نهاد ریاست جمهوری با عضویت نمایندگانی از دستگاه های اجرایی در امور بین الملل، امور فرهنگی، امور سیاسی و امنیتی، امور اقتصادی، آموزش عمومی و عالی، امور علمی و پژوهشی و همچنین نهادهای قانون گذار و قضائی به منظور پیش بینی و تضمین اجرای مصوبات و تصمیمات متخذه در این شورا و نظارت بر حسن اجرای آن در مسیر تحقق راهبرد چرخش مغزها و الزامات عملی و اجرایی آن. این شورا میبایست ضمن تغییر عنوان به شورای جذب و حفظ متخصصان از نظر سازمانی و تشکیلاتی به نحو کارآمدی به دفاتر جذب متخصصان وزارت امور خارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد ، وزارت علوم و تحقیقات و فن آوری و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و … متصل و بصورت شبکه ای بتواند ضمن تبادل اطلاعات و آمار نسبت به تجمیع، سازماندهی و تجزیه و تحلیل آنهاو همچنین انجام بررسیها و ایجاد ارتباطات خود اقدام موثری نماید. سایر راهکارهای حاصل از پژوهش حاضر نیز می تواند به عنوان بخشی از وظایف این شورا در دستور کار قرار گیرد که در این قسمت به عنوان راهکارهای مستقل ارایه می گردد:
14) تشکیل و تقویت شبکه علمی ایرانیان متخصص در داخل و خارج از کشور و بر حسب رشته های مختلف علمی و به منظور عضو گیری و فعال سازی ارتباط متقابل ایران با جهان و ایرانیان داخل و خارج از کشور از یکسو و تعریف و فراخوان پروژه های آموزشی ـ فرهنگی، علمی ـ پژوهشی و اجرایی ـ توسعه ای از سوی دیگر که نیاز مند مشارکت متخصصان ایرانی خارج از کشو ر میباشد . در این میان فرصتهای لازم برای مشارکت ایرانیان متخصص داخل کشور با متخصصان ایرانی و حتی غیر ایرانی خارج از کشور فراهم شده و پدیده چرخش مغزها و همچنین تربیت یا جابجایی مغزها نیز زمینه تحقق بیشتری می یابد.
15) بررسی و پیشنهاد فرصتهای تحقیقاتی مناسب و کاریابی علمی و آموزشی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی جهت مشارکت در پروژه های قابل اجرا در شبکه علمی مذکور و همچنین امکان ایجاد فرصتهای مطالعاتی، تحصیلی و اجرایی در رشته های ذیربط برای دانشجویان از طریق متخصصان ایرانی خارج از کشور در سایر کشورهای پیشرفته و یا در حال توسعه عضو در شبکه پیش گفته.
16) سیاستگذاری و تصمیم گیری در خصوص زمینه های مشارکت متخصصان ایرانی داخل کشور در بازار بین المللی علم ،تحقیقات ، فن آوری و توسعه جهانی از طریق اعضای عضو در شبکه علمی و همچنین مشارکت جویی متخصصان ایرانی خارج از کشور در پروژه های توسعه ای کشور در بخشها، سازمانها و مناطق مختلف کشور به منظور کسب تجربه ، جذب مغزها، تربیت و جایگزینی متخصصان، تقویت ساختارهای توسعه کشور و در نهایت ظرفیتهای علمی و فنی آن، تامین نیازهای ارتباطی، علمی و پژوهشی متخصصان داخلی و همچنین حفظ و تقویت پیوندهای ملی در بین متخصصان ایرانی مهاجر در سایر کشورها و شفاف سازی جایگاه کشور در فرآیند علم و توسعه جهانی.
17) برگزاری سالیانه و ادواری گردهمایی‌ها و نشستهای متعدد در زمینه های مختلف علمی و فنی از طریق فراخوان متخصصان ایرانی داخل و خارج از کشور در رشته ها و موضوعات مرتبط به منظور ایجاد پیوندهای علمی ، تجربی و همچنین عاطفی و هویتی بین این دو قشر متخصص و تامین نیازهای شغلی و حرفه ای متخصصان ایرانی داخل کشور و تخفیف میل به خروج از کشور در بین آنان.
18) تاسیس و راه اندازی مرکز یا دپارتمان ترجمه و انتقال اندیشه، تجارب، ابتکارات، نوآوریها و اختراعات ایرانیان متخصص در داخل و خارج از کشور به یکدیگر و به نهادهای خبری و اطلاع رسانی جهانی در حوزه علمی و اجرایی بمنظور معرفی قابلیتهای متخصصان ایرانی، تقویت و استحکام هویت ایرانی در عرصه علمی و فرهنگی درون مرزها و در سطح بین الملل، کمک به تعیین بیشتر نقش آفرینی ایران در توسعه علم جهانی و امکان حضور بیشتر متخصصان ایرانی در بازار بین المللی کار.
19) سیاستگذاری، برنامه ریزی، نظارت و ارزشیابی روشهای حمایت مالی و قانونی از مؤسسات و شخصیتهای حقوقی و حقیقی در انجام پژوهشهای علمی، فنی، حقوق معنوی و مالکیت و ارایه دستاوردهای ابتکاری و خلاقانه خود در بخش دولتی و غیر دولتی و تعیین الزامات و سازو کارهای بودجه بندی و برنامه ریزی های مرتبط در دستگاههای اجرایی و سازمانها و مؤسسات پژوهشی دولتی با رویکرد حمایت از تحقیقات و نوآوریهای علمی و فنی و ارایه تسهیلات و وام های ضروری بمنظور تقویت ساختارهای علمی و پژوهشی در این بخش غیر دولتی و گسترش مشارکت نهادها و انجمنهای علمی، فرهنگی و اجتماعی در این عرصه خواه در بین افراد و شخصیتهای علمی و متخصص ایرانی در داخل کشور و خواه در خارج از کشور.
20) بررسی و ارایه طرحهای اجرایی نحوه معافیتهای مالیاتی تولیدات علمی و پژوهشی در بخش دولتی و غیر دولتی و کاهش آنها در پروژه های مشارکتی ایرانیان خارج از کشور بمنظور ایجاد زمینه های انگیزشی، حمایتی و همچنین افزایش بسترهای درآمد زایی در بین متخصصان ایرانی داخل کشور و جلب نظر و مشارکت متخصصان ایرانی خارج از کشور با افزایش مزیتهای رقابتی در این برنامه های مشارکتی.
21) بررسی و ارایه لایحه عفو عمومی و فراگیر کلیه ایرانیان بویژه ایرانیان متخصص مهاجر و مقیم در خارج از کشور و متخصصانی که با تعاریف و عرف حقوق بین الملل مرتکب جرم و جنایت خاصی نشده باشند. اجرای چنین مصوبه ای زمینه ساز مشارکت بخش قابل توجهی از ایرانیان متخصص مقیم خار ج از کشور خوا هد شد که خواه بنا به شواهد عینی و ناروشن و خواه به استناد توهمات و برآوردهای اولیه از حضور در جغرافیای ایران و هرگونه مشارکت درفرآیندهای
توسعه ای آن هراس داشته و نسبت به حسن نیت و اهتمام جدی مسئولان کشور در خصوص ایجاد، توسعه و تحکیم این ارتباطات بدگمان می باشند.
22) بررسی و ارایه لایحه حذف و یا تعدیل قانون گزینش استخدام نیروی انسانی بویژه متخصصان کشور و اقشار فارغ التحصیل از دانشگاههای داخل و یاخارج ا ز کشور بمنظور رفع موانع دست و پا گیر، ناروشن ، سلیقه ای و گاه غیر قابل اثبات که از نظر عقلی و شری نوعی تفتیش در عقاید و آرای مردم بشمار می رود. این مهم یکی ا زبسترهای مهم وفاق و همدلی و رفع بدگمانی های بخش مهمی از متخصصان و تحصیلکرده های جامعه ایران امروزه خواه در داخل و خواه در خارج از کشور را فراهم می سازد تا زمینه های مشارکت فراگیر نآنان و رفع عوامل دافعه ایجاد شود. بدیهی است در چنین بازنگری رابطه تعهد و تخصص مجدداً تعریف شده و بارقه های ایدئولوژیک و سیاسی در آن می بایست تضعیف و به حداقل رسیده و میدان مشارکت بیش از پیش فراخ و بلا مانع شود.
24) بررسی، سیاستگذاری و ابلاغ سازوکارهایی بمنظور احیا و تقویت منزلت علما و متخصصان در کشور. از همین رو باتوجه به اینکه از منظر جامعه شناختی سه مؤلفه اصلی شغل ، تحصیل و درآمد، معرف منزلت و طبقه اجتماعی فرد تلقی می شود، لذا تناسب درآمد متخصصان برحسب رشته علمی ، میزان تحصیلات و نوع شغل و مسئولیت آنان فارغ از نظام هماهنگ پرداختها
می تواند زمینه ساز حفظ منزلت و هویت اجتماعی، نقش و جایگاه متخصصان در مناسبات خانوادگی و اجتماعی و همچنین معاش آبرومند آنان گردد تا با پشتوانه مالی قابل قبول به
دغدغه های اندیشه ای ، چالشهای علمی و نظری و خلاقیتها و نوآوریهای خود بپردازندو در بستری مطمئن در مرزهای جغرافیایی ایران امروز دوام بیاورند.
24) سیاستگذاری و ارایه لوایح چگونگی توزیع عادلانه امکانات و برنامه ریزی توسعه ای موزون منطقه ای در مراکز استانها بویژه از حیث امکانات آموزشی ،علمی ، فرهنگی ، پژوهشی و تفریحی برای آحاد مردم خاصه متخصصان ایرانی که در اندیشه خروج از کشور هستند و یا هنوز به مغزهای فرار اندیش نپیوسته اند. بدیهی است چنین توسعه برابر، موزون و فراگیری، محصول برنامه ریزی های دقیق و راهبردی است که در بلند مدت بتواند تحقق یافته و با مشارکت متخصصان ایرانی زمینه های حفظ این قشر نیز فراهم گردد.
25) بررسی و ارایه ساز و کارهای کنترلی بمنظور تعدیل و تطبیق تربیت متخصص در جامعه بر حسب فرصتهای شغلی و نیازهای بازار کار و تولید در کشور در میان مدت (در بعد تقاضای اقتصادی) و ا یجاد بسترها و مقدمات تامین تقاضای اجتماعی تحصیلات دانشگاهی و
دانش اندوزی در جامعه در بلند مدت به گونه ای که بتوان در افق های نسبتاً بلند مدت به نوعی تناسب و تقارن میان تقاضای اقتصادی و اجتماعی تربیت متخصصان و دانش آموختگان بخش آموزش عالی دست یافت.
26) بررسی وامکان دعوت از ایرانیان متخصص مقیم در خارج از کشور در رشته های عمده علمی برای حضور در عرصه‌های آموزشی در سطوح دانشگاهی و یا دوره های آموزشی – کاربردی ویا آموزشی – شناختی در مراکز مختلف علمی – آموزشی بمنظور انتقال دانش، فن، تجربه و دیدگاههای آنان، پیوند ارگانیک باجامعه متخصصان و دانش اندوزان ایرانی و امکان ورود و آشنایی با مسائل، مشکلات و نیازهای جامعه ایران امروز و جلب مشارکت آنان در این مهم.
27)کمک به گسترش و تقویت حداقل های نظام تامین اجتماعی ( بیمه های اجتماعی) به متخصصان ایرانی داخل کشور هم از حیث ایجاد امنیت خاطر ناشی از بحرانهای شغلی و زندگی خود و خانواده آنان و هم از حیث اطمینان به آینده خود و فرزندانشان، خواه متخصصانی که در بخش دولتی و غیر دولتی مشغول بکارند و خواه متخصصانی که در بخش دانشگاهی یا غیر دانشگاهی به فعالیتهای علمی و فنی اشتغال دارند. از سوی دیگر وجود نظام تامین اجتماعی کارآمد و فراگیر با حداقل های قابل قبول چترحمایتی و بیمه ای نقطه امن وقابل اتکایی خواهد بود برای ایجاد یک چشم انداز مطمئن برای بازگشت دوره ای یا مشارکت فیزیکی و علمی ایرانیان متخصص مقیم در خارج از کشور.
28) کمک به تبیین و تمییز مفاهیمی همچون جرم سیاسی و آزادی بیان در کشور با هدف ایجاد حاشیه امن و مصونیت سیاسی متخصصان و صاحبان اندیشه و فن در جامعه ایران و ایرانیان متخصص مقیم خارج از کشور، تا آستانه ورود به عمل سیاسی و گشودن فضاهای بسته آزادی بیان و نشر یافته های علمی، پرسش و شک های سازمان یافته علمی و پژوهشی در عرصه های مختلف معرفتی ، اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و … از یکسو و دفاع از حقوق صنفی و منزلتی متخصصان توسط عالیترین نهادهای مسئول در امور اجرایی ، قانونگذار و امور قضایی بمنظور ایجاد بستر امن و نسبتاً آسوده اندیشه ورزی و خلاقیت و طرح آزاد مسائل جهت روشنگری و دستیابی به راهکارهای مبتنی بر خرد جمعی.
29) کمک به تقویت کارکردهای پژوهشی در نظام و ساختار آموزش عالی با اصلاح و بازنگری روشهای ارزشیابی مدرسان و بهنگام سازی این معیار ها با پارادایم‌ها و اصول قابل قبول علمی درجهان امروز، جلب مشارکت متخصصان ایرانی خارج از کشور در انجام پژوهشهای علمی بنیادی، کاربردی و توسعه ای در دانشگاهها با مشارکت مدرسان و دانشجویان دانشگاههای داخل کشور، کاهش بار عرضه محتویات آموزشی و تقویت تکالیف پژوهشی دانشجویان و مدرسان دانشگاهها و تقویت تولید علم و خلاقیت و نوآوری در مراکز دانشگاهی.
30) طراحی و اجرای پژوهشهای کاربردی متعدد در ابعاد مختلف مسائل متخصصان بویژه موضوع خروج مهاجرت متخصصان از کشور و راهکارهای اجرایی آن با مشارکت متخصصان ایرانی داخل و خارج از کشور و ایجاد حساسیت مؤسسات و نهادهای پژوهشی دستگاههای مختلف دولتی نسبت به این مهم بمنظور شناخت مستمر مسائل و مشکلات ، انتظارات و نیازهای آنان و ارایه راهکارهای عملی و پیشگیرانه.
منبه: سایت جامعه شناسی ایران