نماد ایران مدرن (برج آزادی یا شهیاد) چگونه در غرب تهران خانه کرد؟

نماد ایران مدرن (برج آزادی یا شهیاد) چگونه در غرب تهران خانه کرد؟

عملیات بنای برج در یازدهم آبان ۱۳۴۸ شمسی آغاز و پس از بیست و هشت ماه کار‌، در ۲۴ دیماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره برداری رسید

با این وجود تنها یک میدان است که به عنوان نماد تهران درآمده و درهرجای دنیا که بخواهند از تهران یا حتی ایران یادی کنند، به سراغ آن می روند: میدان آزادی یا شهیاد سابق.

میدان آزادی با وسعتی در حدود ۱۵ هزار مترمربع بزرگ ترین میدان در میان کشورهای خاورمیانه است.

این برج که به نام برج شهیاد معروف است اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال۱۹۷۹ به دلیل اجتماعی که مردم در استقبال از آیت الله خمینی در بازگشت از پاریس به تهران در این میدان انجام داده بودند و سرانجام ۱۰ روز پس از آن به سرنگونی حکومت پیشین انجامید، به میدان آزادی تغییر نام داد.

هرچند نام میدان شهیاد به آزادی تغییر کرده اما هنوز بسیاری از ایرانیان به خصوص مهاجران ایرانی این میدان را به نام شهیاد می شناسند و حتی در سایت اینترنتی شهرداری تهران نیز برج این میدان به نام شهیاد ثبت شده‌است.

این برج در ورودی غربی شهر تهران قرار دارد و اولین عمارتی است که مسافران خارجی پس از خروج از فرودگاه مهرآباد و قدم گذاشتن بر تهران آن را مشاهده می کنند. برخی از معماران و صاحب نظران می گویند که در ساختار اصلی برج از کوه البرز و قله دماوند که مرتفع ترین نقطه ایران است، الهام گرفته شده است.

نماد ایران

برج شهیاد در سال ۱۳۴۹ توسط حسین امانت معمار ایرانی که حالا شهروند و ساکن کانادا است، ساخته شد. در آن سال آقای امانت دانشجوی ۲۶ ساله ای بود که ماموریت یافت به مناسبت یادبود جشنهای ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران، میدانی در پایتخت طراحی کند که نماد "ایران مدرن" و نشان "دروازه تمدن بزرگ" در قرن بیستم باشد.

در سال ۱۳۴۵خورشیدی طرح یک نماد معرف ایران بین معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد که در نهایت طرح آقای امانت‌، بیست و شش ساله از دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب شد.

عملیات بنای برج آزادی در یازدهم آبان ۱۳۴۸ شمسی آغاز و پس از بیست و هشت ماه کار‌، در ۲۴ دیماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره برداری رسید. عکس های محمود پاکزاد عکاس ایرانی در سال ۱۳۴۸ نشان می دهد که چگونه برای ساخت نماد "ایران مدرن" از "شتر" برای حمل مصالح استفاده می شده است.

در روز افتتاح برج این میدان، محمدرضا شاه به همراه همسرش در میدان شهیاد حضور یافتند و برای نخستین بار با افتخار منشور کورش کبیر که نخستین نوشتارحقوق بشری جهان است در این مکان پرده برداری شد. این اثر تاریخی حدود ۲۵۵۰ سال پیش به فرمان کوروش کبیر کتیبه شده و هم اکنون در موزه بریتانیا در لندن نگهداری می شود.

در سال ۱۳۴۵خورشیدی طرح یک نماد معرف ایران بین معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد که در نهایت طرح آقای امانت‌، بیست و شش ساله از دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب شد

رونمایی از منشور دوهزار پانصد ساله کوروش در بنای برج پیوندی بود میان تاریخ باستان ایران و دنیای توسعه یافته و صنعتی که شاه وعده آن را می داد.

گرچه وعده قرار گرفتن ایران در جمع کشورهای صنعتی محقق نشد اما دیری نگذشت که برج آزادی در ایران، نمونه‌ای از نماد و نشانه‌های شهری شد که معماری شاخص آن تلفیق طاق‌های معماری قبل و بعد از اسلام و تبدیل آن به نمادی مدرن و چشم نواز بود.

طول این بنا ۶۳ متر، ارتفاع آن از سطح زمین ۴۵ و ارتفاع از کف موزه ۵ متر است. معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و اسلامی است.

این بنای سه طبقه چهار آسانسور و دو راه پله و ۲۸۶ پلکان دارد. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگار خانه، کتابخانه و موزه قرار دارد که در سال های پس از انقلاب استفاده چندانی از آن نشده و عملا متروک است.

در معرض تخریب

در دوره شهرداری محمود احمدی نژاد کارشناسان نسبت به خطر ویرانی پایه و ستون ها و عاقبت خود برج که در معرض آبیاری فضای سبز اطراف آن قرار داشت، هشدار دادند.

در ماه های اخیر محمدباقر قالیباف شهردار عملگرای تهران با وعده ساماندهی این میدان دست به اقدامات اصلاحی گسترده ای زده تا نماد ایران مدرن را از انزوا و تخریب نجات دهد.

احمد محیط طباطبایی، رییس کمیته‌ ملی موزه‌های ایران اخیرا در میزگرد "نحوه ساماندهی برج آزادی" گفته با به ‌وجود آمدن برخی ناهنجاری‌ها در برج آزادی، رویکرد زنده‌سازی و بهسازی نماد ملی ایران، در ذهن‌ها پرورانده شد. به‌دنبال آن، شهرداری متولی اصلی مرمت برج شد و برای انجام اصل مرمت تلاش کرد.

وجود ترمینال مسافربری "غرب" در نزدیکی میدان آزادی و رفت و آمد پرتعداد‌ ماشین‌ها از کنار این محوطه و دود ایجاد شده در منطقه از نظر کارشناسان سم مهلکی برای بقای برج آزادی است. نصب لوله‌های پرچم و همچنین پروژکتورهای محوطه، به بدنه‌ برج نیز آسیب‌هایی وارد کرده و آبیاری فضای سبز میدان طی سال های متمادی خسارت هایی به اصل و پی برج زده که استحکام آن را تهدید می کند.

سنگ‌های جوشقان اصفهان که در کف محوطه‌ میدان توسط مهندس حسین امانت استفاده شده بودند، سال‌ها پیش عوض شده‌ است. اما خاک اطراف میدان که یک متر ارتفاع دارد و همچنین خاک دستی که برای ایجاد باغچه تا ارتفاع ۱۵سانتی‌متری میدان ریخته شده بوده، همچنان حفظ شده است.

اخیرا سازمان میراث فرهنگی ایران گفته که به دلیل ناهماهنگی شهرداری تهران با این سازمان در بازسازی میدان آزادی، شکایت خواهد کرد اما یکی از مدیران بلندپایه شهرداری تهران گفته که بازسازی میدان در توافق کامل با میراث فرهنگی در حال انجام است.

اینک نزدیک به سه دهه پس از تغییر نام میدان شهیاد به آزادی و سپری شدن روزهایی که برخی از انقلابیون تصمیم به تخریب برجی که نامش "شاه" را به "یاد" می آورد، می گذرد.

اکنون در حالی که نمادهای قدیمی تر پایتخت با فرسودگی دست به گریبانند، برج بلند و مدرن "میلاد" در حال تبدیل شدن به نماد شهر تهران است و مسئولان شهر می خواهند میزبان خوبی برای نماد ایران مدرن باشند که اولین اثر معاصر ثبت شده ایرانی در فهرست آثار ملی است.