کتاب برداشت آخر: یک دور تمام در طنز بعد از انقلاب
 |
| روی جلد کتاب "برداشت آخر" |
نویسنده که خود از طنز نویسان مطبوعات است، توانسته در روایتی جدی، کم و کیف طنز مطبوعات ایران را در بیست و شش هفت سال اخیر مورد بررسی جامع قرار دهد.
جامعیت "برداشت آخر" در این است که کار نویسنده به مجله ها و نشریاتی که یکسره به طنز اختصاص داشته اند یا دارند، محدود نمی ماند؛ ستون طنز تمام روزنامه ها و مجلات جدی را نیز در فاصله سال 58 تا امروز به بحث می کشد، نشریات شهرستانی یا محلی را به نصیب نمی گذارد و حتا از بررسی نشریات طنز دانشجویی غفلت نمی ورزد.
در کیفیت کار او نیز همین بس که از گفتن و نوشتن هر چه بایست و از هر که بایست ابا نکرده و کتابی فراهم آورده که علاوه بر خوانندگان و علاقه مندان طنز، پژوهشگران عرصه طنز را نیز به کار می آید.
لطف کتاب برای خواننده علاقه مند در این است که نام واقعی بیشتر طنز نویسان را که نمی داند در اینجا می یابد. تاریخ طنز ایران سرشار از نام مستعار است.
 |
 دوره جنگ هم دوره درخشانی برای طنز نیست اما پس از جنگ دوباره حرکت هایی آغاز می شود و زمانی که به خرداد 76 می رسیم بار دیگر اوج می گیرد و سرانجام با تعطیل سراسری و به بیان طنز آمیز فله ای مطبوعات در سال 78 فروکش می کند و به جایی می رسد که امروز در آن ایستاده ایم.  |
این نامهای مستعار به دلایل گوناگون برگزیده می شوند؛ طنز همواره در چشم حاکمان و قدرتمندان گزنده و بنابراین برای نویسنده خطرناک است، نویسندگان طنز گاه در چندین نشریه و مجله می نویسند و برای پرهیز از یکنواختی و ایجاد تنوع نیاز به اسم های متعدد دارند، گاه نیز مجلات و نشریاتی از شهره شدن نویسندگان خود به عمد جلوگیری می کنند تا تمام امتیازات و افتخارات به حساب خود آنان گذاشته شود.
بدینسان خوانندگان ایرانی با قلم ها و آثار طنز آمیز بسیاری در مطبوعات ایران مواجه اند که نام نویسنده بر آنها مکشوف نیست. رویا صدر به علت اینکه خود طنز نویس است و با طنز نویسان آشنا، در این کتاب نام های واقعی کسانی را که تا کنون تنها اسم مستعارشان را می دانستیم به ما معرفی می کند.
نکته دیگر گستردگی طنز مطبوعاتی ایران و شمار طنز نویسان است. وقتی کتاب را می خوانیم از تعدد نامها و کسانی که در این عرصه قلم زده اند حیرت می کنیم. شاید بتوان گفت که عرصه طنز ایران به اندازه عرصه مطبوعات ورزشی که یک طیف دیگر از کار روزنامه نگاری است، گستردگی دارد.
|
 |
| هادی خرسندی با انتشار نشریه اصغر آقا طنز مطبوعاتی را در خارج از ایران ادامه داد |
کتاب از روزهای آغازین مطبوعات پس از انقلاب و زمانی که نوشتن در کمال آزادی بود آغاز می شود و از طنز نویسان بنام آن دوره مانند هادی خرسندی و منوچهر محجوبی و ممتاز میثاقی (غلامعلی لقایی) و کاریکاتوریست های بنامی مانند غلامعلی لطیفی و کامبیز درم بخش و دیگران آغاز می کند و به سالهایی می رسد که همه مطبوعات طنز و غیر طنز در یک هجوم سراسری تعطیل می شوند.
دوره جنگ هم دوره درخشانی برای طنز نیست اما پس از جنگ دوباره حرکت هایی آغاز می شود و زمانی که به خرداد 76 می رسیم بار دیگر اوج می گیرد و سرانجام با تعطیل سراسری و به بیان طنز آمیز فله ای مطبوعات در سال 78 فروکش می کند و به جایی می رسد که امروز در آن ایستاده ایم.
"برداشت آخر" در مجموع گویای آن است که دوره مطبوعاتی پس از انقلاب هرچند همواره مملو از خط قرمز ها بوده، اما در عین حال کشاکش بی پایانی بین طنز نویسان و کاریکاتوریست ها با سانسور جریان داشته و قلم های جوانی در این راه به قلم های با سابقه پیوسته اند.
ساختمان کتاب چنین است که نویسنده نشریه ای را معرفی می کند و در حین معرفی آن، به طنزها و طنز نویسان یا کاریکاتوریست ها می پردازد.
از این رو از مطبوعات طنز دوره اول انقلاب یعنی از بهلول، حاجی بابا، آهنگر، جیغ و داد، ملا نصرالدین گرفته تا هفته نامه و ماهنامه و سالنامه گل آقا مورد بررسی قرار می گیرند، سپس به مطبوعات جدی که ستون طنز دارند - و شگفتا که کمتر روزنامه و نشریه ای هست که ستون طنز نداشته باشد - می رسد و سرانجام نگاهی به نشریات محلی و نشریات طنز دانشجویی می اندازد.
|
نویسنده ابراهیم نبوی را از استعدادهایی می داند که 'قدرت خود را در احیای قالب های آشنا ' در دوره اصلاحات 'به نمایش می گذارد'. |
با وجود این ساختمان کار آنجا که به طنز نویسان مطرح می رسد تا حدی به هم می خورد. برای مثال وقتی به عمران صلاحی و ابراهیم نبوی می رسد پایه کار، دیگر نه نشریات که خود طنز نویسانند.
در این زمینه نوشته های ابراهیم نبوی شاید بیش از هر طنز نویس دیگری به بحث گرفته می شود و نویسنده پس از ذکر مواردی یاد آور می گردد که "ستون پنجم" [ نام ستون طنز روزنامه جامعه ] نقطه عطفی در نوشته های اوست.
صدر درباره طنز ابراهیم نبوی پس از دوم خرداد می نویسد: « او در ستون پنجم و ستون چهارم [ نام ستون طنز روزنامه توس – هر دو این روزنامه ها به سردبیری ماشاء الله شمس الواعظین منتشر می شد] در جذب خواننده، ارتباط مستمر و هر روزه با مخاطب، برخورد مؤثر با جریانات جامعه و انتخاب ( و گاه خلق ) زبان و قالب مناسب و متناسب با رخدادهای روز و گفتمانهای سیاسی جامعه موفق عمل می کند ».
اما بعد نوشتن هر روزه طنز ( بطور متوسط هشت موضوع متفاوت ) در دو و گاه سه روزنامه بطور همزمان کار صعبی است که «نبوی با دست زدن به آن دچار تساهل در نگارش طنز» می شود، چنانکه کارش گاه به عصبیت سیاسی می کشد و «عصبیت نویسنده، طنز را تحت الشعاع قرار داده و صراحت آن، از ظرافت طنز » می کاهد.
در هر حال نویسنده ابراهیم نبوی را از استعدادهایی می داند که «قدرت خود را در احیای قالب های آشنا» در دوره اصلاحات « به نمایش می گذارد».
اما در بین طنز نویسان بعد از انقلاب آنکه موج ایجاد کند و بار دیگر به طنز رمقی می دهد کیومرث صابری ( گل آقا ) نویسنده "دو کلمه حرف حساب" روزنامه اطلاعات است که موفق می شود یک رشته بی رمق شده مطبوعاتی را از نو زنده کند.
|
در بین طنز نویسان بعد از انقلاب آنکه موج ایجاد کند و بار دیگر به طنز رمقی می دهد کیومرث صابری ( گل آقا ) نویسنده "دو کلمه حرف حساب" روزنامه اطلاعات است. |
نویسنده این موضوع را به درستی درک کرده و درباره آن نوشته است: « دو کلمه حرف حساب، طرحی نو را در عرصه طنز مطبوعاتی ایجاد کرد و از همان ابتدا انتظار می رفت که مجله گل آقا این نوآوری را تداوم بخشد و در عین حال در قالب یک نشریه هفتگی تعمیق دهنده آن باشد ».
اشاره رویا صدر به ایجاد موج در مطبوعات طنز ایران یاد آور موج هایی است که طنز فارسی از یک قرن پیش تا کنون به خود دیده و طیف وسیعی از خوانندگان را به خود جلب کرده است.
این موج را نخست « نسیم شمال » و سپس « بابا شمل » و در دوره جدیدتر « توفیق » در مطبوعات طنز ایران ایجاد کردند.
در این میان نسیم شمال شاید از اهمیت بیشتری برخوردار است، چون هنوز هم دیوان سید اشرف الدین حسینی به کرات چاپ و خوانده می شود. "برداشت آخر" درباره موج جدید طنز در مطبوعات می گوید: « دی ماه 1363 آغاز مرحله نوینی از حرکت طنز در جامعه پس از انقلاب اسلامی است. این حرکت که با تولد ستون "دو کلمه حرف حساب" در روزنامه اطلاعات آغاز می شود، ویژگی نوینی را برای طنز سیاسی کشورمان رقم می زند و تعریف جدیدی از حدود آزادی در طنز را به جامعه ارائه می دهد ».
نویسنده هر جا که نشریه ای قابل اعتنا را مورد بررسی قرار می دهد نمونه های خوبی از نوشته های آن را هم نقل می کند و این به خواننده کمک می کند تا مجبور به مراجعه به اصل نشریه که معمولا در دسترس نیست، نباشد.
|
نویسنده هر جا که نشریه ای قابل اعتنا را مورد بررسی قرار می دهد نمونه های خوبی از نوشته های آن را هم نقل می کند و این به خواننده کمک می کند تا مجبور به مراجعه به اصل نشریه که معمولا در دسترس نیست، نباشد. |
خواننده در لابه لای کتاب بارها از سرنوشت مطبوعات ایران دچار تاسف می شود اما بزرگترین تاسفی که به خواننده دست می دهد این است که عمر نشریات طنز در ایران حتا از عمر نشریات جدی هم کوتاه تر است و بیشتر نشریات طنز دو سه شماره بیشتر دوام نمی آورند. عمر دراز در سرزمین طنز حدود 50 شماره است.
آنچه "برداشت آخر" را غنی تر می کند پانویس های کتاب است. پانویس های کتاب به شرح حال هایی اختصاص یافته که نویسنده جا به جا از طنز نویسان ایرانی به دست می دهد و این روش پسندیده از ابتدا تا انتهای کتاب، یعنی از طنز نویسان قدیمی تا طنزنویسان امروز ادامه می یابد.
اهمیت کتاب همچنین در این است که نویسنده بین طنز و لطیفه و هجو خط کشی می کند و به خواننده هشدار می دهد که نباید این دو سه را با هم در آمیخت.
مشخصات کتاب
برداشت آخر
نگاهی به طنز امروز ایران
رویا صدر
تهران، انتشارات سخن، 1385
منبع : بی بی سی فارسی