جمعی از افسران ارتش ایران در قالب گروهی تحت رهبری شاپور بختیار، آخرین نخستوزیر قبل از انقلاب، ۱۸ تیر ۱۳۵۹ با برنامه قبلی قصد داشتند نظام تازه تأسیس جمهوری اسلامی را ساقط کنند.
آقای بختیار با پیروزی انقلاب به فرانسه گریخته بود و در صدد گردآوری مخالفان جمهوری اسلامی بود. گروهی از هواداران او در ایران، از جمله تعدادی از افسران ارتش هم گروهی را تشکیل داده بودند و برای یک کودتا برنامهریزی می کردند.
کودتا بنا بود از پایگاه هوایی نوژه (شاهرخی سابق) واقع در استان همدان آغاز و فرماندهی شود. کودتاچیان قصد داشتند برخی مراکز مهم در تهران از جمله محل سکونت آیتالله خمینی را بمباران کنند. قرار بود ساختمان مجلس و مراکز رادیو و تلویزیون تسخیر و بسیاری از مسئولان جمهوری اسلامی بازداشت شوند.
سپس قرار بود آقای بختیار به عنوان نخستوزیر موقت معرفی شود.
نام این عملیات را «نقاب» گذشته بودند که مخفف "نجات قیام ایران بزرگ" بود، اما بعدا به کودتای نوژه معروف شد.
محمد نوژه، خلبان نیروی هوایی ایران بود که هواپیمایش در کردستان توسط مخالفان حکومت مورد اصابت قرار گرفته و او کشته شده بود. به این خاطر نام پایگاه هوایی شاهرخی که بعد از انقلاب "حر" نامگذاری شده بود، به پایگاه هوایی نوژه تغییر نام یافت.
برخی وجوه ماجرای کودتای نوژه همچنان در هالهای از ابهام باقیمانده و درباره تعداد افراد دستگیرشده و تعداد نفرات اعدام شده آمار دقیقی وجود ندارد. در رابطه با نقش برخی روحانیون مانند آیتالله محمدکاظم شریعتمداری در حمایت از کودتا هم سند مطمئنی در دست نیست. نقش کشورهای خارجی در طرح کودتا نیز همچنان جای سؤال دارد.
در این میان، طریق لو رفتن کودتای نوژه نیز نامشخص و مبهم است.
مارک گازیوروسکی، محقق و تاریخ پژوهش در مسائل ایران، در مقالهای با عنوان «طرح نوژه و سیاست ایران» نوشت که با وجود اسناد و گفتوگوهای شخصی او با برخی از طرفین درگیر، اینکه «چگونه مقامات ایران از جزئیات کلی این کودتا آگاه شدند» هنوز کاملاً مشخص نیست.
در اینجا به چند روایت از لو رفتن کودتا اشاره میشود:
روایت حزب تودهمحمدعلی عمویی، از اعضای سازمان افسری حزب توده ایران معتقد است که حزب توده «اطلاعات ارزشمندی» را به مسئولان ایران گزارش میداد. از جمله این اطلاعات، طرح کودتای نوژه بود. او خاطرنشان کرد که حزب تمایل داشت اطلاعات را مستقیم به رهبر انقلاب، آیتالله خمینی، بدهد.
به گفته عمویی، او با نام مستعار دکتر تبریزی مستقیماً به جماران میرفته و با حمید انصاری، «محافظ شخص آقای خمینی» دیدار میکرد.
روایت هادی خسروشاهیهادی خسروشاهی، نماینده وقت آقای خمینی در «وزارت ارشاد ملی» طی گفتوگویی ادعا کرد که کیانوری طرح کودتا را به او اطلاه داده بود.
«در چند مورد که خبر حساس و مهم بود، آقای کیانوری یا آقای محمدعلی عمویی یا آقای ابوعبدالله خبر را میآوردند که معمولاً در نامهای با مهر رسمی حزب توده یا امضای دبیر اول آن، آقای کیانوری بود... آقای کیانوری به دفتر من آمد و گزارش و تاریخ و محل اجتماع افسران در پارک لاله، بمباران جماران و غیره را به من داد.»
آقای خسروشاهی می گوید که این خبر را به احمد خمینی منتقل کرده است.
روایت محمد ریشهریمحمد محمدی ریشهری، حاکم شرع وقت دادگاههای انقلاب ارتش که محاکمه افسران دخیل در کودتا را عهدهدار بود، در کتاب خاطرات خود به ماجرای نوژه میپردازد.
به گفته او، «نزدیک غروب آفتاب روز ۱۷/۴/۱۳۵۹، آقای سعید حجاریان که با کمیته اداره دوم ارتش همکاری داشت به دفترم آمد و هیجانزده گفت کار خصوصی دارم. ظاهراً چند نفر در دفتر بودند، به من نزدیک شد و گفت: امشب قرار است کودتا شود.»
هرچند در سایت «تاریخ ایرانی» روایت دیگری از ریشهری موجود است که طبق آن او «نقطه عطف کشف این کودتا را صحبت میان دو نفر در تاکسی میداند که پس از آن تحقیق و کشف شبکهای به نام «نقاب» در تیپ نوهد و در نتیجه دستگیری ۱۳ نفر در این رابطه رخ میدهد.»
روایت سعید حجاریانسعید حجاریان، که به گفته خود پس از دستگیری افسران کودتاچی، «مسئولیت مدیریت بازجویی» را داشت، گفته است که سه روز مانده به کودتا، چند نفر از افسران خبر کودتا را لو دادند.
«ما در ستاد مشترک ستاد خنثیسازی تشکیل دادیم و ترکیبی از سپاه و کمیته ستاد مشترک و کمیته بهارستان در این ستاد حضور داشتند و عملیات دستگیریها را هم سپاه عهدهدار شد. شب کودتا به آقای ریشهری گفتم که میخواهد کودتا شود.»
او همچنین در گفتوگویی در برابر این پرسش که چه کسی خبر کودتا را به او داد گفت: «تودهایها اطلاع داده بودند... توده فقط از یک بخش کودتا که شاخه سیاسیاش بود... اطلاع داشتند. آنها مثلاً در یکی از زیرشاخهها منبع داشتند و اخبار جلسات آنها را میدادند.»
روایت ابوالحسن بنیصدرابوالحسن بنیصدر، رئیسجمهور وقت، اما روایت دیگری از لو رفتن کودتا به دست میدهد. او معتقد است به دو روش به اطلاعات دست یافت.
به گفته او، خیلی قبل از کودتا «ذوالفقاری، فرمانده وقت حفاظت در ریاست جمهوری، یک شعاری را به خط شخصی به نام محمدمهدی حیدری شناسایی کرده بود.» اطلاعات ارتش او را تحت تعقیب قرار داد و گردانندگان کودتا را شناسایی کرد. جواد فکوری، فرمانده وقت نیروی هوایی، مأمور شده بود تا از طریق نیروی هوایی پیگیر شود.
دوم اینکه همسر یک خلبان یا یکی از افراد نیروی هوایی به مجلس رفته بود و به ابراهیم یزدی و علی خامنهای گفته بود شوهرش در جلساتی شرکت میکند. آنها به او میگویند که به دفتر ریاست جمهوری برود. آقای بنیصدر نقل میکند که آن خانم همان حرف را در دفتر رئیس جمهور هم زده بود.
به گفته بنیصدر، اطلاعات ارتش پیگیر ماجرا بود اما اطلاعات سپاه نیز از طریقی که او اطلاع ندارد، از موضوع کودتا باخبر شده بود. به نظر او گروهی از اطلاعات سپاه با خود آقای خمینی در ارتباط بودند.
به گفته آقای بنیصدر، قرار بود خود ارتش علیه کودتا وارد عمل شود نه سپاه.
روایت محسن رضاییمحسن رضایی ماجرای لو رفتن کودتا را در یادداشتی با عنوان «کودتا و شیر مادر» شرح داده است. به گفته او، در آن زمان او مسئول اطلاعات سپاه بود.
«اوایل تیرماه سال ۱۳۵۹ در خیابان ایران به دیدار رهبر انقلاب [علی خامنهای] که در آن زمان نماینده حضرت امام در ارتش بودند، رفتم. به ایشان گفتم که اطلاعات ما رد و خط یک کودتا را در ارتش پیدا کرده است... کودتا قطعی است ولی زمان شروع و نقطه آغاز را هنوز کشف نکردهایم»
به نوشته رضایی، پس از مدتی آقای خامنهای به او تلفن زد و گفت خلبانی اینجاست که مشابه حرف رضایی را میزند. «سریع خودتان را برسانید منزل ما ببینید موضوع از چه قرار است. رفتم و با یک خلبان جوان روبرو شدم. همان چند جمله اول را که گفت فهمیدم حلقه گمشده ما پیدا شده است.»
آن خلبان به رضایی گفته بود وقتی مادرش از قصد پسرش در شرکت در کودتا آگاه میشود به او میگوید: «شیرم را حرامت میکنم، اگر سریعاً پیش امام نروی و ماجرا را به ایشان نگویی.» خلبان هم به منزل آقای خامنهای رفت و ماجرا برای او بازگو کرد.
روایت آیتالله خامنهایبرخی منابع در جمهوری اسلامی روایت آقای خامنهای را رسمی میدانند. در کتاب خاطرات ریشهری و کتاب «کودتای نوژه» نوشته عبدالله شهبازی نقلقول او ذکر شده است.
آقای خامنهای تعریف میکند که «شبی حدود اذان صبح، دیدم درب منزل ما را میزنند، بشدت هم میزدند، من از خواب بیدار شدم، [گفتند] یک ارتشی آمده و میگوید با شما یک کار واجب دارد... گفت: کار واجبی دارم و فقط به خودتان میگویم. گفت: کودتایی قرار است انجام شود.»
آقای خامنهای نقل میکند که خلبان به او گفته کودتا قرار است «امشب» یا «فردا شب» صورت بگیرد. چون اکبر هاشمی رفسنجانی آن شب در منزل آقای خامنهای بود، ماجرا را برای او نیز نقل میکند و به محسن رضایی تلفن میکند که فوراً به منزل او برود.
روایت اکبر هاشمی رفسنجانیاکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود نقل میکند که حدود یک ماه و نیم قبل از کودتا «به ما اطلاع داده شد که عوامل بختیار در ایران و شبکه نظامی و تبلیغاتی بر سرعت فعالیتهایشان افزودهاند.»
او این مسئله را در شورای انقلاب طرح کرد. «معلوم شد که بنیصدر هم از کانال دیگری مطلع شده است. قرار شد که تحقیق کنیم. شورای انقلاب سپاه را مسئول کرد که به همراه نیروهای مخصوصی از ارتش این جریان را تعقیب کند.»
او اضافه میکند با دستگیری عدهای، برنامه آنها «به هم خورد... معلوم شد طرح کودتا آماده شده و قرار است از یکی از پایگاههای هوایی تهران اجرا شود. خیلی زود معلوم شد که دوباره این طرح به تأخیر افتاده است.»
روایت 'نقاب'بنا به نوشته گازیوروسکی، رهبران بازمانده «نقاب» با تحقیق در شکست کودتا دریافتند که دو نفر از افراد گروه بدون اجازه کمیته نقاب در ساعات اولیه شامگاه ۹ ژوئیه با بختیار و یکی از اعضای گروه در پاریس تلفنی تماس میگیرند و از زمان و مکان طرح اطلاعات میدهند. در حالی که که کمیته نقاب قرار نبود که تا زمان وقوع عملیات با بختیار تماس بگیرد.
آقای بنیصدر هم نقل میکند که تعجب آن بود که چطور برخی از افراد کودتاگر به راحتی و «باز» گزارشهای خود را از طریق تلفن به پاریس ارسال میکردند.
به نظر رهبران نقاب، یکی از دریافتکنندگان این تلفنها این اطلاعات را به شخص دیگری میدهد و آن شخص بدون اطلاع او، ماجرا را به دولت ایران گزارش میدهد.
قدیمی ترین هاجدیدترین هابهترین هابدترین هادیدگاه خوانندگان