افسانه و واقعیت در مورد عملیات 'نوپو' در ایران

برای داشتن تصویر بهتری از تفاوت اعضای نوپو با سایر نیروهای یگان ویژه پلیس، می توان به فرمانده ناجا اشاره کرد که سطح مطلوب مهارت تیراندازی نیروهای پلیس را در کلانتری ها ۸۰، در یگان ویژه ۹۰ و در نوپو ۱۰۰ (از ۱۰۰) دانسته است

امروز، حکم انتصاب فرمانده جدید "نوپو" در رسانه‌های ایران منتشر شد. نوپو، زبده ترین بخش از "یگان ویژه" نیروی انتظامی ایران (ناجا) است.

حسن کرمی٬ فرمانده یگان ویژه، نوپو را از برترین نیروهای ویژه در آسیا و کارآزموده تر از دیگر واحدهای ویژه نیروهای مسلح ایران همچون یگان "صابرین" سپاه و "کلاه سبزهای" ارتش دانسته است.

فرمانده جدید نوپو، حسین امجدیان نام دارد که جانشین محمد طراقیه شده است. حکم او را نیز، اسماعیل احمدی مقدم فرمانده کل نیروی انتظامی صادر کرده است.

مسئولان پلیس ایران، نام نوپو را مخفف "نیروی ویژه پاد وحشت" دانسته اند. در خبر انتصاب فرمانده جدید نوپو، این واحد پلیس تحت عنوان "یگان رهایی گروگان" مورد اشاره قرار گرفته است.

نام نوپو، نخستین بار ۱۵ سال پیش به فضای رسانه ای ایران راه یافت و دلیل آن، اشاره گذرای شورای عالی امنیت ملی به نقش این یگان در حمله به کوی دانشگاه تهران در ۱۸ تیر ۱۳۷۸ بود. در آن زمان، برخی روزنامه های اصلاح طلب نوپو را مخفف "نیروی ویژه پاسدار ولایت" دانستند، که تکذیب مسئولان پلیس را به دنبال داشت.

در پی انتشار گزارش شورای عالی امنیت ملی در سال ۱۳۷۸، فرهاد ارجمندی فرمانده وقت نوپو به خاطر حمله به کوی دانشگاه مورد محاکمه قرار گرفت، اما با وجود دفاع کامل از حمله به دانشجویان، تبرئه شد.

از آن زمان به بعد، رسانه ها هر از گاه تصاویر عملیات این یگان پلیس را - بدون توضیح بیشتر در مورد نقش و ساختار آن - منتشر کرده اند. عدم شفافیت فعالیت ها و ساختار نوپو، باعث شده تا طی این مدت، شایعات فراوانی در مورد آن منتشر شود که اغلب، ریشه ای در واقعیت نداشته است.

نوپو یگان ویژه ناجا "نیست"

شاید رایج ترین باور نادرست در مورد نوپو، تلقی آن به عنوان "یگان ویژه نیروی انتظامی ایران" باشد.

این در حالی است که واحد نوپو یگان ویژه پلیس نیست و "یکی از" زیر مجموعه های آن محسوب می شود؛ زیرمجموعه ای که اعضایش اغلب - و نه همیشه - با لباس و نقاب سیاه رنگ در انظار عمومی ظاهر می شوند.

نیروهای ویژه پلیس، در سه یگان "موسی بن جعفر"، "امام خمینی" و "امیرالمومنین" سازماندهی شده اند که نوپو، زیرمجموعه آخری محسوب می شود.

واحدهای ضد شورش یگان ویژه، با یونیفورم های اصلاحا "پلنگی" یا سیاه رنگ، کلاه کاسکت (بعضا داری نقاب شفاف)، زانو بند و مچ بند، از جمله واحدهایی هستند که در تصاویر منتشر شده از اعتراضات سال ۱۳۸۸، به راحتی قابل تشخیصند.

برای داشتن تصویر بهتری از تفاوت اعضای نوپو با نیروهای سایر بخش های عادی و ویژه پلیس، می توان به اظهارات اسماعیل احمدی مقدم فرمانده نیروی انتظامی در خرداد ۱۳۹۲ اشاره کرد که سطح مطلوب مهارت تیراندازی نیروهای پلیس را در کلانتری‌ها ۸۰، در یگان ویژه ۹۰ و در نوپو ۱۰۰ (از ۱۰۰) دانسته است.

نیروهای سیاه پوش و نقاب دار سپاه پاسداران با ظاهر مشابه اعضای نوپو

شاید بخش مهمی از تصور یکی بودن نوپو و یگان ویژه، ناشی از انتشار اطلاعات غلط در فضای مجازی باشد. به عنوان نمونه، در ۲۰ آذر ۱۳۹۰ اسدالله هادی نژاد جانشین فرمانده وقت یگان ویژه در جریان مصاحبه ای در مورد یگان ویژه، اشاره ای کوتاهی نیز به نوپو انجام داد، اما همین مصاحبه با تیتر نادرست "همه چیز درباره یگان‌ ویژه نوپو ، سری‌ترین پلیس ایران" در بسیاری از سایت های ایران به چاپ رسید و تاکنون، به کرات به عنوان "منبع اطلاعات" راجع به نوپو مورد استناد رسانه ها قرار گرفته‌است.

وظایف اصلی نوپو

یکی از چند تصور نادرست رایج در مورد نوپو، تلقی آن به عنوان یک واحد ویژه پلیس با هدف اختصاصی مقابله با گروگان گیری است.

مهمترین عامل ایجاد این تلقی، اظهارات مقام های رسمی پلیس ایران است که در اشارات خود به نوپو، عمدتا آن را یگان رهایی گروگان معرفی می کنند. به نظر می رسد بخش مهمی از این شیوه اشاره به نوپو در اظهارت رسمی فرماندهان پلیس، بازتاب دهنده رویکردی کلی در سطح نیروی انتظامی در پرهیز از رسانه ای کردن نوپو و فعالیت های آن باشد. تمایلی که وجود آن، بعد از رسانه ای شدن نام نوپو به واسطه حوادث ۱۳۷۸ کوی دانشگاه تهران قابل تصور بود و پس از آن نیز، کمابیش مشهود بوده است.

با وجود این، شواهدی محکم از نقش نیروهای نوپو در مقابله با معترضان به حکومت در شرایط "خاص" حکایت دارد. مهم ترین سند اثبات کننده این نقش، ذکر صریح نام نوپو در گزارش سال ۱۳۷۸ شورای عالی امنیت ملی در خصوص ماجرای کوی دانشگاه است.

در جریان اعتراضات خیابانی به نتایج انتخابات ریاست جمهوری نیز۱۳۸۸، اخباری غیر رسمی در مورد نقش داشتن نیروهای نوپو در مقابله با معترضان منتشر شد، هرچند این حضور، مربوط به زمانی بود که گستردگی بی سابقه اعتراضات خیابانی، باعث به میدان آمدن "همه" نیروهای پلیس ایران (فارغ از وظیفه تخصصی آنها) شده بود.

یکی دیگر از مستنداتی که از نقش نوپو در مقابله با اعتراضات مردمی حکایت دارد، اظهارات حسن کرمی فرمانده یگان ویژه ناجا در خرداد ماه ۱۳۹۳ است. وی در اشاره‌ای نادر به این یگان، اعضای نوپو را برجسته ترین نیروهای پلیس در زمینه های مختلف و از جمله عملیات "ضد اغتشاش" دانسته است.

"نیروهای ویژه بسیج" با ظاهر مشابه اعضای نوپو

در عین حال، شواهدی نیز وجود دارد که از به کار گیری نیروهای نوپو در "زهر چشم گرفتن" از -به اصلاح- "گنده‌لات" های محله ها حکایت دارد. به ویژه در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد که پلیس مکررا طرح های خبرسازی را تحت عنوان مقابله با "ارذل و اوباش محله ها" به اجرا می گذاشت و در جریان آنها، ماموران قوی هیکل سیاه پوش و نقاب دار به ضرب و شتم شدید دستگیرشدگان در ملا عام می‌پرداختند.

در برخی از اظهارنظرهای رسمی مسئولان ایرانی راجع به برخورد با جرایم شهری، اشاراتی مستقیم به نقش نوپو صورت گرفته است. مثلا، اظهارات مرداد ماه ۱۳۸۷ دادستان عمومی و انقلاب اردبیل که گفته نوپو "تحت نظر مستقیم دادستان مرکز استان آماده مقابله سریع و جدی با اراذل و اوباش است".

در هر صورت، شواهدی مشخص - همچون نوشته های روی لباس ها یا ماشین های مورد استفاده ماموران سیاه پوش و نقاب دار حاضر در محله ها- نشان می دهد که این افراد لزوما از اعضای نوپو نبوده بلکه "ترکیبی" از اعضای قوی هیکل یگان ویژه (از جمله نوپو) بوده اند.

وظیفه اختصاصی مقابله با گروگان گیری؟

نوپو تنها واحد مسئول مقابله با گروگان گیری در نیروهای مسلح ایران نیز نیست. مواردی مشخص از مقابله با گروگان‌گیری، در حیطه وظایف سپاه پاسداران است و مشخصا نیروهای "سازمان حفاظت و امنیت سپاه"، برای آن تحت آموزش قرار می گیرند.

این سازمان، پیش از انتخابات ۱۳۸۸ واز تجمیع سه یگان حفاظتی یعنی "سپاه ولی امر" (که مسئول حفاظت از رهبر جمهوری اسلامی ایران است)، "سپاه انصارالمهدی" (که مسئولیت حفاظت از سایر مقام های حکومتی را دارد) و "سپاه حفاظت هواپیمایی" (که به مقابله با هواپیماربایی می پردازد) به وجود آمد.

در ارتش ایران نیز، جدا از واحدهای تکاور یا "نوهد" (نیروی ویژه هوابرد) یک یگان تخصصی رهایی گروگان وجود دارد. این یگان، بر خلاف رویه معمول ارتش، در شرایط حساس از امکان انجام عملیات در داخل شهرها نیز برخوردار است.

یگان "نقاب داران سیاه پوش"؟

نیروهای ضد گروگان گیری ارتش با یونیفورم سیاه

بر تن کردن لباس سرتاپا سیاه و استفاده از کلاه های کشی سیاه رنگ که تمام صورت – به جز چشم ها و دهان – را می پوشانند، نشانه آشنای اعضای نوپو است. استفاده از این نوع پوشش، ظاهرا برای پنهان ماندن هویت اعضای نوپو و نیز ارائه تصویری "رعب آور" از آنهاست.

با وجود این، موارد استفاده سایر پرسنل نیروی انتظامی از پوششی مشابه نیز مشاهده شده است. نوشته های روی لباس ها یا ماشین های مورد استفاده گروهی از ماموران سیاه پوش و نقاب‌دار حاضر در عملیات موسوم به "برخورد با اراذل و اوباش محلات"، ظاهرا حکایت از عدم عضویت آنها در نوپو دارد. ماموران پلیس مسئول اجرای احکام اعدام هم، از پوشش و ماسکی سیاه رنگ استفاده می‌کنند.

از سوی دیگر، تصاویر منتشر شده از مانورهای شهری نیروهای مسلح، به ویژه در دوره دوم ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، نشان دهنده استفاده برخی از نیروهای ویژه سپاه پاسداران از پوشش ونقاب سیاه به شیوه کاملا مشابه با نیروهای نوپو است.

واحدهای مقابله با گروگان گیری ارتش ایران نیز، پوششی مشابه با نوپو را بر تن می‌کنند که تنها تفاوت آن، پوشیده نبودن چهره است.

حتی در جریان اعتراضات خیابانی پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم، عکس هایی از "نیروهای ویژه بسیج" با پوششی دقیقا مشابه نیروهای نوپو (سرتاپا سیاه و با صورت پوشیده) منتشر شده است. اگرچه وجود چنین نیروهای ویژه ای در این سازمان شبه نظامی -که پس از تبدیل نام آن از "نیروی مقاومت بسیج" به "سازمان بسیج مستضعفین" در سال ۱۳۸۸ اعلام کرده خود را یک نیروی مسلح تلقی نمی‌کند- به راحتی قابل فهم نیست.

اما گذشته از همه اینها، نمی توان فراموش کرد که در جریان حمله به کوی دانشگاه در سال ۱۳۷۸، هیچ نیروی سیاه پوش ماسک داری حضور نداشته در حالی که حضور نوپو در آن حمله محرز شده است.

از این واقعیت، می توان نتیجه گرفت که نوپو، ممکن است در صورت لزوم، با پوششی کاملا متفاوت با کلیشه های تصویری شناخته شده برای آن وارد عملیات شود.


توسعه "الگوی نوپو"

نیروهایی از جنس نوپو، در بسیاری از کشورهای دنیا وجود دارند و بنابراین، نفس فعالیت این واحد پلیس در ایران، اتفاق غیرمنتظره ای محسوب نمی شود.

اما آنچه در ارتباط با این یگان مشخص قابل توجه به نظر می رسد، توسعه "الگوی نوپو" در سطح نیروهای مسلح ایران است. پدیده ای که منجر به پیدایش و قدرت نمایی رسانه ای نیروهای مسلح، سیاه پوش و نقاب دار در سایر بخش های پلیس و همچنین در سطح نیروهایی مانند سپاه یا بسیج شده است.

افزایش یگان های ضربت سیاه پوش و دارای چهره پوشیده، به معنی توسعه الگوی امنیتی مشخصی محسوب می شود که ویژگی آن، به کارگیری سلاح با "حداکثر سرعت" و "حداقل شفافیت" است.

الگویی که گسترش آن در سطح نیروهای امنیتی کشورها، همواره نگرانی مدافعان حقوق بشر و حاکمیت قانون را به دنبال داشته است.