'گام ارزنده ای به پیش': کتاب آموزش شعر
'گام ارزنده ای به پیش': کتاب آموزش شعر
 |
| 'کتاب آموزش شعر را شاید بتوان نشانه تحول در دیدگاه اهل ادب افغانستان درباره آموزش شعر دانست' |
این کتاب را شاید بتوان نشانه تحول در دیدگاه اهل ادب افغانستان درباره آموزش شعر دانست.
با مروری کوتاه بر متون آموزشی رسمی ادبیات در افغانستان، نارسایی های بسیاری در آنها به چشم می‌آید که متأسفانه در نهادهای رسمی آموزشی این کشور، کمتر برای رفع آنها چاره اندیشی شده است.
با وجود تحولات بسیاری که در قرن اخیر در نظر و عمل در شعر فارسی دری به وجود آمده، متون آموزشی رسمی در افغانستان، همچنان سرشار از مباحث قدیمی است، آن هم با شیوه ای پیچیده و غیرکاربردی.
آموزشهای 'تاریخ گذشته'
هم اکنون بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان افغان، مباحثی را به عنوان آموزش شعر فرامی‌گیرند که کمتر برای شاعرشدن، آن هم با معیارهای امروز، به کار می‌آید.
مثلاً دانش آموزان دوره لیسه (دبیرستان)، بخش مهمی از توان ذهنی خود را صرف آموختن صنایع بدیع می‌کنند، در حالی که بسیاری از این صنایع، عملاً نوعی تفنّن بی ثمر است و بسیاری دیگر نیز که ارزشمند و سودمند است، به شکلی پیچیده و با دسته بندیهای فراوان تعلیم داده می‌شود، بدون این که در مورد ارزش هنری آنها بحث شود.
همین گونه است که آموزش علم عروض و قافیه در دانشگاههای افغانستان - که آن هم با معیارها و روش قدیم است و غالباً بسیار دشوار و غیرکاربردی - به‌گونه ای که کمتر شاعری را می‌توان سراغ گرفت که وزن و قافیه شعرش را به کمک این آموزه ها اصلاح کرده باشد.
با این وصف، کتاب "آموزش شعر" را می‌توان گامی بلند به پیش دانست، و جالب این که این کتاب نه توسط یک نهاد رسمی، که توسط یک شاعر جوان تألیف شده است.
البته شاید یکی از دلایل سودمندی آن، همین باشد، چون یک شاعر که برای خود در مراحلی نیازمند متون آموزشی مفید بوده است، بهتر می‌تواند مباحث سازنده را برای چنین کتابی تشخیص دهد.
این کتاب، به تازگی (اواخر سال ۱۳۸۵ خورشیدی) از سوی بنگاه انتشارات میوند در کابل چاپ شده است.
در یادداشتی کوتاه که در ابتدای کتاب آمده، چنین می‌خوانیم: "این کتاب به منظور راهنمایی دانش آموزان کلاس(صنف)های ادبیات و شعر ترتیب و تنظیم شده است. موضوعات مطابق ضرورت یک شاگرد نوآموز انتخاب شده و به اندازه احتیاج آن مورد بحث قرار گرفته است."
'مزایای' کتاب
 |
'سودمندی'
 کتاب آموزش شعر، توسط یک شاعر جوان نوشته شده و شاید یکی از دلایل سودمندی آن، همین باشد، چون یک شاعر که برای خود در مراحلی نیازمند متون آموزشی مفید بوده است، بهتر می‌تواند مباحث سازنده را برای چنین کتابی تشخیص دهد |
کتاب "آموزش شعر" در 9 بخش تنظیم شده و نویسنده در این بخشها، به عناصر معنوی، زبان، خیال، موسیقی، مکاتب و انواع شعر پرداخته و شیوه طرح مباحث غالباً ساده و قابل فهم برای عموم است.
یک مزیّت مهم این کتاب، تنوع و جامعیت مباحث آن است، نویسنده طبق روش سنتی بخش عمده‌ای از کتاب را به علم عروض و قافیه و بدیع و شناخت قالبهای شعر صرف نکرده و تا حد قابل توجهی به مباحث سودمندتر و کاربردی تر نظیر شناخت زبان، تخیل، اندیشه و عاطفه در شعر پرداخته است.
می‌دانیم که این عناصر، در شعر از وزن و قافیه مهم تر و جوهری ترند، به ویژه در شعر امروز.
ویژگی دیگر کتاب، دیدگاه نسبتاً جدید و نوین نویسنده درباره شعر و عناصر آن است. او به تعریف "موزون و مقفی بودن" بسنده نکرده و چنان دایره ای برای شعر ترسیم کرده است که شعر نیمایی و شعر سپید هم در آن می‌گنجد.
در میان عناصر و آرایه‌های شعر هم در کنار وزن و قافیه، به مباحث جدیدی همچون "حس‌آمیزی"، "تشخیص" و "متناقض‌نمایی" توجه داشته است.
به همین گونه، مثالهای شعری مورد استفاده در این کتاب هم متنوع است و از کل گستره زمانی و مکانی شعر فارسی انتخاب شده است.
یکی از مشکلات مهم ادبای سنتی در افغانستان، همین بوده است که در مباحث آموزشی، فقط به مثالهای موجود در متون کهن اتکا داشته‌اند. ولی چنان که گفته شد، نویسنده در این کتاب کوشیده مثالهای تازه به آن مجموعه محدود و بسته مثالهای شعری بیفزاید.
'کاستی ها'
ولی از اینها که بگذریم، باید به کاستیهای کتاب هم اشارتی کرد. به گمان من مهم‌ترین نقطه اتکا در این بحث، لحن و نثر خشک و فنّی مؤلف است.
در یک متن آموزشی ادبیات، انتظار می‌رود که نویسنده طراوت و لطافتی به کلام ببخشد که آن را در عین جدی و فنی بودن، جذاب و شیرین نیز بسازد.
مثلاً یکی از چیزهایی که می‌توانست کتاب را جذاب تر کند، ذکر نام شاعران در ذیل مثالهایی بود که از آنها نقل شده است. در حالی که نام شاعران غالباً در پی‌نوشتها و آن هم در آخر کتاب آمده است و این خود تا حدودی کتاب را از سرزندگی انداخته است.
آنچه این لحن خشک را تشدید کرده، افزونی مباحث صرفاً فنی و قواعد و قوانین به نسبت مباحث هنری و تحلیلهای ذوقی است.
نویسنده می‌باید با تحریک ذوق زیبایی‌شناسانه مخاطب، راهی را برای شناخت این مباحث توسط خود مخاطب باز می‌کرد، یعنی می کوشید ذوق او را برای فهم و هضم این قواعد و قوانین به کمک بگیرد. ولی در کتاب حاضر به نظر می‌رسد که گاهی این ذوق در میان مباحث فنی گم می‌شود.
مثلاً در بحث "کنایه"، فقط پنج سطر از متن به ارزش هنری کنایه اختصاص یافته است و حدود چهار صفحه دیگر به تعریفها، تقسیم‌بندی‌ها و تفاوتهای کنایه و مجاز.
در بعضی موارد نیز در این کتاب، لغزشهایی فنی یا نگارشی به چشم می‌خورد، چنان که نویسنده در بخش نهم، "قالبهای شعر" را "انواع شعر" نامیده و یا "ادات تشبیه" را “آدات تشبیه" نگاشته است.
به همین گونه بحث "قافیه" که به واقع بخشی از "موسیقی" است و باید در ذیل آن بخش می‌آمد، در بخشی مستقل مطرح شده است.
با همه اینها، ارزش این کتاب به عنوان اولین متن آموزش شعر که در داخل افغانستان با معیارهای نوین و به صورتی همه‌فهم نگاشته شده است، محفوظ است و به نظر می‌رسد این کتاب، بیش از متون آموزشی موجود در مکاتب و دانشگاهها، به کار شاعران جوان خواهد آمد.
شناسنامه
نام کتاب: آموزش شعر
نویسنده: محمود جعفری
شمارگان ۱۰۰۰ نسخه
شماره صفحه ها: ۲۵۲
قطع: رقعی
طراح جلد: سیدحسن زکی‌زاده
صفحه‌آرایی: ضامن زاهدی
سال چاپ: ۱۳۸۵ خورشیدی
چاپخانه: میوند (کابل)