مهرانگیز منوچهریان، سناتوری که به "حق رای" زنان اکتفا نکرد
بعد از اعطای حق رای به زنان، مهرانگیز منوچهریان که خود سال‌ها برای حق رای تلاش کرده بود، یکی از دو زنی بود که به عنوان سناتور وارد مجلس سنا شد. پروین اردلان از تلاش‌ها و شخصیت این چهره‌ی فعال حوزه‌ی زنان می‌گوید.
احوال جهان و عمر فانی وجود
خوابی و خیالی و فریبی و دمی است
این بیت از شعر خیام، بر سنگ قبری در قطعه‌ی ۷۴ بهشت زهرای تهران حک شده که پیکر مهرانگیز منوچهریان، اولین زن سناتور در ایران، رئیس افتخاری مادام العمر "اتحادیه بین‌المللی زنان حقوقدان" و اولین برنده‌ی جایزه‌ی معتبر "حقوق بشر" سازمان ملل متحد را در خود جا داده است. اتحادیه‌ای که به بخش حقوقدانان سازمان ملل وابسته است و در زمره‌ی سازمان‌های غیررسمی این سازمان حق رای ندارد، اما حق نظارت و شرکت در جلسات سازمان ملل را داراست.
مهرانگیز منوچهریان رئیس شعبه‌ی ایران "اتحادیه زنان حقوقدان" نیز بود که نقش و تاثیری بسزا در پیشبرد مطالبات حقوقی زنان و به‌ویژه حق رای و قانون خانواده در دهه‌ی سی و چهل خورشیدی داشت.
وی اتحادیه‌ی زنان حقوقدان ایران را در اواخر سال‌های ۱۳۳۰ و همزمان با اوج‌گیری فعالیت‌های زنان بنیاد نهاد. در آن زمان "کسب حقوق سیاسی برابر" مهم‌ترین اولویت زنان حقوقدان ایران بود.
ماده‌ی ۳ اساسنامه اتحادیه زنان حقوقدان بر تساوی زن و مرد از لحاظ حقوق قانونی، مدنی، اجتماعی و سیاسی تاکید کرده و خواستار «سازگار کردن قوانین ایران بر پایه اعلامیه‌ی جهانی حقوق‌بشر و ایجاد زمینه‌ی مساعد برای بحث در موضوعات مربوط به زنان و اطفال» بود.
چهره‌ی مستقل منوچهریان در منصب دولتی
در سال ۱۳۴۲، در اولین دوره‌ی انتخابات مجلس سنا بعد از اعطای حق رای به زنان در ایران، مهرانگیز منوچهریان در کنار شمس‌الملوک مصاحب، تنها سناتورهای زن بودند که هر دو در زمره‌ی ۳۰ سناتور انتصابی از سوی شاه برای اولین‌بار وارد مجلس سنا شدند.
منوچهریان سال‌ها بود که یکی از چهره‌های فعال برای دستیابی زنان به حق رای به شمار می‌رفت. او تلاش‌های خود برای دستیابی زنان به حق رای را از دوران دانشجویی خود آغاز کرده بود. در نطقی آتشین در آمفی تئاتر دانشگاه تهران در اولین سال‌های دانشجویی خود گفت:«نویسندگان قانون انتخابات نیمی از اهالی کشور ایران یعنی زنان را زنده به گور کرده‌اند.»
شمس‌الملوک مصاحب جوان‌تر و از منوچهریان که سال‌ها در حوزه‌ی حقوق بشر و به‌ویژه حقوق زنان در عرصه‌ی بین‌المللی فعالیت داشت، کم‌تجربه‌تر بود. مصاحب در مجلس سنا بیشتر تمرکز خود را بر مباحث آموزشی گذاشت، منوچهریان اما از همان ابتدای کار به دنبال اصلاح قوانین ضدزن و تلاش برای دستیابی زنان به حقوق سیاسی برابر رفت.
پروین اردلان، روزنامه‌نگار و فعال حقوق زنان که یکی از برندگان جایزه‌ی بین‌المللی حقوق بشر "اولاف پالمه" نیز هست، به همراهی نوشین احمدی خراسانی، نویسنده و فعال حقوق زنان کتاب "سناتور" را که مهم‌ترین منبع پژوهشی درباره‌ی فعالیت‌های حقوقی مهرانگیز منوچهریان و تلاش‌های او برای بهبود وضعیت حقوقی زنان در ایران است تالیف کرده‌اند.
پروین اردلان، در گفت‌وگو با دویچه‌وله بر چهره‌ی مستقل مهرانگیز منوچهریان حتا در سمت سناتور انتصابی از سوی محمدرضا شاه پهلوی تاکید دارد. اردلان می‌گوید:« خانم منوچهریان به یک باره به سمت سناتوری نرسید. او قبل از رسیدن به مقام دولتی یک چهره برجسته حقوق‌بشر در سطح بین‌المللی بود.»
اردلان با تاکید بر این‌که منوچهریان به دنبال قدرت سیاسی نبود، می‌گوید:« زمانی هست که شما به منظور کسب قدرت سیاسی به دنبال پست دولتی می‌روید، شیوه‌ای که میان دولت‌مردان و دولت‌زنان ایران در دهه‌های اخیر معمولا بسیار رایج بوده است. اما مهرانگیز منوچهریان وارد سنا شد چون می‌خواست از ابزارهای همان چارچوب، به نقد و اصلاح چارچوب بپردازد. او در دوران سناتوری همواره منتقد باقی ماند و عملا هم با استعفای خود در اعتراض به نابرابری قانون گذرنامه نشان داد که قدرت و منصب سیاسی برای او اولویت نیست.»
امتناع منوچهریان از فعالیت زیر چتر "سازمان زنان ایران"
مهرانگیز منوچهریان در سمت رئیس "اتحادیه زنان حقوقدان ایران" نیز همواره از این‌که زیر چتر "سازمان زنان ایران" به ریاست اشرف پهلوی فعالیت کند خودداری کرد. اشرف پهلوی در آن زمان مسئولیت هماهنگی فعالیت‌های همه‌ی سازمان‌هایی را که در حوزه زنان فعالیت داشتند به‌عهده داشت.
او این توجیه حقوقی را مطرح کرد که اتحادیه زیرمجموعه‌‌ی یک سازمان بین‌المللی یعنی "اتحادیه بین‌المللی زنان حقوقدان" است و نمی‌تواند زیر چتر نهاد دیگری فعالیت داشته باشد.
اصرار ریاست سازمان زنان ایران و شخص اشرف پهلوی به این‌که اتحادیه به عضویت این سازمان درآید و مخالفت منوچهریان آنقدر بالا گرفت که به نامه‌نگاری‌های تهدیدآمیز اشرف پهلوی خطاب به مهرانگیز منوچهریان نیز رسید. با این‌حال او هرگز اجازه نداد اتحادیه زنان حقوقدان ایران زیر سایه‌ی "سازمان زنان ایران" برود.
تاکید و تلاش منوچهریان بر حقوق سیاسی برابر زنان
بعد از "انقلاب سفید" شاه و مردم، زنان بالاخره پنجاه سال بعد از مشروطیت، به مجلس سنا و شورای ملی راه یافتند و برای اولین‌بار توانستند در انتخابات رای دهند. این امر اگرچه "موهبت ملوکانه" خوانده شد، اما بدون سابقه‌ی مبارزاتی پنجاه ساله زنان برای حق رای ممکن نبود.
مهرانگیز منوچهریان اما به حق رای بسنده نکرد. او در همان هفته‌های اول ورود به مجلس سنا خواستار الحاق ایران به "موافقت‌نامه‌ی حقوق سیاسی زنان" شد. منوچهریان در نطق‌های خود در مجلس سنا بر این تاکید می‌کرد که اعطای حق رای به زنان، تنها گام اول در حقوق سیاسی زنان است و تاکید داشت که با الحاق به این موافقت‌نامه‌ی سازمان ملل، زن ایرانی خواهد توانست حق برابر در مشاغل سیاسی و اداری و مناسب سیاسی را به دست آورد.
علی‌رغم تلاش‌های پیگیر منوچهریان دولت ایران هرگز به این موافقت‌نامه‌ی بین‌المللی نپیوست و تلاش‌های او بی‌نتیجه باقی ماند.
پروین اردلان
پروین اردلان با تاکید بر این‌که حیطه‌ی فعالیت‌های منوچهریان و "اتحادیه زنان حقوقدان ایران" بیشتر بر اصلاح قانون و تلاش‌های بین‌المللی معطوف بود، به دویچه‌وله می‌گوید:« به نظرمن توجه منوچهریان به عنوان یک حقوقدان توجه ویژه به اصلاح و تغییر قوانین بود و تلاش می‌کرد که با استفاده از هر تریبونی به ویژه رسانه‌ها، که قطعا مخاطبان مختلفی هم داشتند، بر تغییر قوانین مدنی و سیاسی در حوزه زنان و کودکان پای فشارد. در عین‌حال با روشنگری حقوقی حتی در مقام یک وکیل تلاش می کرد قانون را هم به نقد بکشد.»
عمده‌ی فعالیت‌های منوچهریان چه در دورانی که به عنوان فعال حقوق بشر با نهادهای بین‌المللی و به‌ویژه سازمان ملل همکاری داشت و چه در مقام سناتوری که دغدغه‌ی برابری داشت، معطوف به اصلاحات قانونی بود. اردلان می‌گوید:« منوچهریان به تغییر از بالا اعتقاد داشت، چون در جایگاه قانون‌گذار نشسته بود اما آن را کافی نمی‌دانست. حوزه فعالیتش را در حوزه‌های بین‌المللی هم بسط داده بود و همه این‌ها به اضافه دانش و آگاهی‌اش نسبت به قانون و شرع بر قدرتش برای بیان نظراتش می‌افزود.»
تنها سناتوری که استعفا داد
در سال ۱۳۴۳ طرح پیشنهادی مهرانگیز منوچهریان برای اصلاح قانون خانواده با مبنای برابری زن و مرد از سوی وزیر دادگستری وقت وتو شد. منوچهریان اما به تلاش‌های خود ادامه داد، در گفتگو با رسانه‌ها تلاش کرد تا افکار عمومی را با خود همراه کند و بالاخره در سال ۱۳۴۵ لایحه با اصلاحاتی در کمیسیون قضایی به تصویب رسید.
قانونی که مخالفت مذهبی‌ها و اپوزیسیون چپ را به دنبال داشت. آیت‌الله خمینی در اخطاریه‌ای که برای تصویب این قانون صادر کرد تصویب این قانون را "نابودی زندگی خانواده‌ی مسلمان" توصیف کرد و گفت:« هم صادرکنندگان و هم اجراکنندگان این قانون در برابر شریعت گناه‌کارند.»
مهرانگیز منوچهریان که تلاش بسیاری برای تصویب قانون خانواده کرد، در سال ۱۳۵۱ در اعتراض به لایحه‌ی اصلاح قانون گذرنامه که دریافت گذرنامه از سوی زن متاهل را منوط به اجازه‌ی همسر می‌کرد، از مجلس سنا استعفا داد. او گفته بود:«چه فایده اگر من در مجلس می‌ماندم و یک صندلی اشتغال می‌کردم و اسمش هم این بود که ۲ زن سناتور در مجلس هستند اما عملا هیچ کاری برای بهبود وضعیت زنان نمی‌توانستم انجام دهم؟»
منوچهریان به این‌ترتیب تنها سناتور تاریخ پهلوی بود که استعفا داد. او دیگر هیچ‌یک از مشاغل پیشنهادی دولتی را نپذیرفت، اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به خاطر سال‌های سناتوری بارها بازجویی و بازخواست شد.
پروین اردلان، مهرانگیز منوچهریان را فمینیست معرفی می‌کند. او می‌گوید:« منوچهریان در هر موقعیت و منصبی که بود در برابر تبعیض سکوت نکرد. شجاعانه علیه نابرابری زن و مرد ایستاد و برای تغییر وضعیت تبعیض‌آمیز زنان از ابزارهای مختلف قانونی که در دسترس داشت استفاده کرد.»
اردلان که با همکاری احمدی خراسانی هم مجموعه‌ی اسناد شخصی منوچهریان را بررسی کرده‌اند و هم با او و اعضای خانواده‌اش گفت‌وگوهای متعددی داشتند، منوچهریان را شخصی "قدرتمند" و " تک‌رو" و بسیار مسلط بر مباحث حقوقی و شرع توصیف می‌کند. او اضافه می‌کند:« از همه چیز و همه‌ی اتفاقات در طی سال‌ها فعالیت خود یادداشت‌برداری کرده بود. انگار قلم هرگز از دست او نمی‌افتاد.»
مهرانگیز منوچهریان که سال‌ها استاد دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران نیز بود، شاگردان بسیاری تربیت کرد که برخی از آن‌ها خود از چهره‌های نامداربرابری‌خواه و فعال در حوزه‌ی حقوق بشر شدند. مهرانگیز کار و شیرین عبادی، دو وکیل ایرانی که سال‌ها در راستای حقوق‌بشر و برابری زن و مرد فعالیت حقوقی داشتند، هر دو از شاگردان مهرانگیز منوچهریان هستند که دوره‌ی کارآموزی وکالت خود را نیز در دفتر حقوقی وی گذراندند.